Дәріс №1. Геоэкология: геосфералар мен қоғам интеграциясы жайлы ғылымдар жүйесі

шаруашылық, инженерлік-құрылыстық әрекеттері өркендеуінің нәтижесінде 
жербедері қарқынды түрде өзгеруде.
Адам әрекетінің нәтижесінде пайда болған жербедер пішіндері 
техногендік немесе антропогендік пішіндер деп аталды. Олар антропогенге 
дейін мүлде болмаған, техногендік тұрғыдан өзгерген және техногенді 
қамтамасыз еткен жербедер пішіндері. Бұл пішіндер климат жағдайына және 
тектоникалық қозғалыстарға байланысты емес. Ол - заттардың бір орыннан 
екінші орынға тасымалдануы нәтижесімен немесе қайталана жылыстауымен 
сипатталатын, құрамы жағынан алуан түрлі (органогендік, хемогендік, 
органогендік-минералдық және тағы басқалармен аралас), қалыңдығы 
бірнеше метрден жүздеген метрлерге дейін жететін, кеңістікте алаңдық 
үйінділер түрінде ұзынынан-ұзаққа созылған немесе бір нүктеде 
шоғырланған түзілімдер. Көптеген жағдайда техногендік заттар табиғи 
ортаға кереғар келеді де, оған едәуір зиян келтіреді. Олардың құрамында 
пайдалы қазбалар да кездеседі, сол себептен техногендік түзілімдердің
геологиялық-экономикалық маңызы өте зор. Кейбір жағдайда қоршаған 
ортаға зиян келтірмеу үшін, оларды өңдеуді немесе мүлдем жойып жіберу 
қажет болады. Осының бәрі техногендік пішіндерді нақтылы қадағалап 
отыруды және жүйелеп жіктеуді талап етеді. 
Адамның жербедерге әсері туралы ХІХ ғ-да Г. Марштың “Жердің адам 
әрекетінен өзгеруі” атты еңбегінде алғаш рет жазылған. 1911-1913 жылдары 
А.С. Козменко адам әрекетінен денудациялық процестердің күшеюін көрсете 
отырып, ол жергілікті антропогендік карта құрастырған. 
Антропогендік 
әрекеттер, 
мысалы 
инженерлік 
құрылыс, 
ауылшаруашылық, гидротехникалық және тау-кен игеру барысындағы 
өндіріс және т.б. жер қыртысының әр аймақтарында белгілі із қалдырады. 
Мұндай аймақтарды ғылыми тұрғыда В.И. Вернадский (1944 ж.) техносфера 
немесе ноосфера дап атаған.
А.Е. Ферсман өзінің геохимия және геология бағыттарындағы 
классикалық еңбектерінде жер қыртысындағы заттар мен энергия 
айналымындағы және химиялық элементтер миграциясындағы адам 
баласының рөлін мұқият зерттеген. Ол “техносфера”, “техногенез” 
түсініктерін ұсына отырып, адамның шаруашылық және өнеркәсіптік 
әрекетінің масштабы мен мәні жағынан табиғи процестермен салыстырмалы 
бірдей екендігін көрсеткен [4]. В.Г. Бондарчук та (1949 ж.) өзінің 
“Геоморфология негіздері” оқулығында антропогендік бедер пішіндеріне 
тоқталып өткен. 

Антропогендік әрекеттердің нәтижесінде қалыптасқан жербедер 
пішіндері олардың жер бетінде алуан түрлі көрініс беруі және өндірістік 
шаруашылыққа тигізетін әсерлері антропогендік жербедердің жіктемесін 
жасауда көптеген қиыншылықтар тудырады. С.С. Черноморецтің ғылыми 
жұмыстарының мәліметтері бойынша антропогендік жербедерінің 30-дан 
астам жіктемелері бар [5]. Олардың негізінде морфологиялық пішіндерден 
бастап әртүрлі өнеркәсіптік салаларға тигізетін әсерлерге дейін және 
геоэкологиялық тұрғыдан жіктеудің әртүрлі принциптері жатыр. 
Антропогендік бедер пішіндерін жіктеу және антропогендік әрекеттер 
процесі туралы мәліметтер көптеген ғылыми еңбектерде келтірілген. С.С. 
Черноморецтің зерттеулерінің мәліметтері бойынша ең алғашқы жіктеме 
жұмыстарын 1949 ж. В.Г. Бондарчук жасаған. Ол антропогендік жербедер 
пішіндерін төмендегідей бөлген: 1. ауыл шаруашылық; 2. ирригациялық 
(суландырушылық); 3. тау-кен өнеркәсіптік; 4. қорғаныс. Қазіргі кезде 
жіктеме жұмыстарын көптеген зерттеушілер кешенді түрде зерттеп басқа да 
ұғымдарды қолдана отырып, оны ары қарай дамытуда. Бірақ осы уақытқа 
дейін антропогендік және техногендік морфогенез деген екі ұғым синоним 
ретінде бірдей қолданылуда.
А.С. Девдариани адам әрекетін табиғи фактор ретінде қарастырады 
және бір-бірімен өзара тығыз байланысты бедер пішіндерінің екі тобын 
ажыратады, олар табиғи және жасанды жербедер пішіндері. Табиғи 
процестер әсерінен жасанды жербедер пішіндері өзгеріп “күтімсіз” түрге 
айналады, 
ал 
табиғи 
жербедер 
пішіндері 
адам 
әрекетінен 
“мәдениеттендірілген”, сонымен қатар табиғи процестерді өзгертіп 
“қоздырылған” жербедер пішіндерінің қалыптасуына әкеледі [6].
В.В. Пиотровский тікелей адам қолынан жасалған (жолдар, каналдар, 
бөгеттер және т.б.) және адам әрекетінен қалыптасатын жасанды 
антропогендік бедер пішіндерін бөліп қарастырады. Ол бұдан басқа да жас, 
кемеліне жеткен және кәрі антропогендік жербедер пішіндерін ажыратуға 
болады деп есептейді [7].
И.П. Свергун адам әрекетін үш кезеңге бөледі қарастырады және әрбір 
кезеңге табиғи жер бетін игерудегі өзгеру сипаты сәйкес келеді. 
Антропогендік жербедерлердің қалыптасу жағдайы адам әрекетінің 
мақсатына және өзгеру көлеміне, қолданыстағы техникалық құралдарға, 
жербеті мен оларды құрайтын таужыныстарының литологиялық құрамының 
өзгешелігіне тікелей байланысты [8].

Д.Г. Панов антропогендік бедер пішіндерінің толығырақ жіктемесін 
жасады. Ол антропогендік бедерлерді генетикалық топқа (техногендік және 
агрогендік жербедерлер), типтер мен элементтерге жіктеді [9].
Л. Заплетал адамның шаруашылық әрекетінен қалыптасатын 
антропогендік жербедердің тоғыз генетикалық-морфологиялық типтерін 
ажыратады (өндірістік, ауыл шаруашылық және т.б.) [10; 11]. 
3.А. Сваричевская антропогендік ұғымынан гөрі техногендік 
морфогенез терминін қолдануды ұсынды. Ол техногендік морфогенезді екі 
түрге бөліп қарастырады: 1) нақты техногендік морфогенез ұғымы адамның 
жербедеріне тікелей әрекетін көрсетеді. Мұнда адам әр түрлі оң жербедер 
пішіндерін (үйінділер, террикондар және т.б.), сондай-ақ теріс жербедер 
пішіндерін (карьерлер, шахталар, шұңқырлар т.б.) дамыта отырып, жербедер 
қалыптастырудың тікелей агенті болып саналады; 2) табиғи-техногендік 
морфогенез, яғни адам әрекеті әсерінен табиғи процестердің одан әрі 
жандануы [12]. 
М.Ж. Жандаев Іле Алатауының антропогендік жербедер пішіндерін 
зерттеу нәтижесінде төмендегідей жербедер топтарын бөліп көрсетеді: 1) 
егін-шаруашылық; 2) жолдық; 3) гидротехникалық; 4) құрылыстық; 5) 
қорғалған; 6) археологиялық; 7) таулы-геологиялық; 8) жайылымдық [13].
Е.Н. Азбукина, Н.П. Федоров Орыс платформасының солтүстік-
батыс шегіндегі техногендік морфомүсін пішіндерін белгілейді, соның 
ішінде ашық кеніштер шұңқырларын, жерасты өндірулер үстіндегі 
отырулар және т.б. [14]. 
А.И. Луценко пайдалы қазбаларды өндірудегі көне антропогендік, 
ашық және жабық тау-кенорындарының қазіргі пішіндері, бөгендер 
шегіндегі антропогендік жербедер пішіндерін бөледі [15]. А.И. Луценко 
жасаған жіктемесінің кемшілігі онда бірыңғай жіктемелік пікірлер 
кездеспейді.
Л.И. Маруашвили жербедерлердің табиғи-антропогендік генезисін 
ескерді [16]. Михайлов-Цветко шаруашылық әрекеттер түрлерімен 
байланысты қалыптасатын антропогендік жербедерлерді қарастырды [17]. 
И.К. Сипягина антропогендік өзгеруде негізгі фактор ретінде 
антропогендік литогенезді көрсетеді [18]. Н.П. Матвеев Пахра өзенінің 
төменгі алабының антропогендік жербедерлерін сипаттай отыра өзінің 
өзгеше жіктемесін ұсынады. Ол бедер пішіндерінің алдын-ала 
жоспарланған, ескерілген және кездейсоқ түрлерінен басқа оң, теріс және 

жерасты деп ажыратады [19]. Ф.Н. Мильков антропогендік бедердің 
морфогенетикалық жіктемесін өңдеп ұсынды [20].
П.Ф. Молодкин генетикалық принцип бойынша жасалған 
жіктемесінде алуан түрлі жербедер пішіндері адам әрекетінен, яғни оның 
грунтқа тура немесе жанама әсер етуі нәтижесінде қалыптасады. 
Сондықтан жербедер пішіндерінің ең негізгі екі тобын бөліп көрсетеді, 
олар: конструкциялық және реконструкциялық жербедерлер. Бұл жербедер 
топтары генетикалық типтер мен жербедер пішіндеріне ажыратылады. 
Конструкциялық жербедер адамның грунтқа тікелей әсер етуінен 
қалыптасады: а) өндірілген: бөгендер, каналдар, жол шұңқырлары, 
құрылыстық алаңдар, ашық кеніштер (карьерлер), шахталар және т.б.; б) 
үйілген: бөгеттер, үйінділер, өндірістік, тұрмыстық және шаруашылық 
қалдықтардың жиналуы, террикондар және т.б. 
Реконструкциялық жербедер адамның грунтқа жанама әсерінен 
пайда болады: а) жаңарған: қолдан суландыруда жербеті сулар ағыны 
режимінің өзгеруінен жыралар мен жырмалардың жандануы, грунттардың 
қайта тұздануы (сортаңдануы), көне жылжымалардың жандануы; б) 
деградациялық: пайдалы қазбаларды жерастында өндіруде сол жер 
грунтының отыруы, жерасты құрылыстардының үстінен қозғалмайтын 
(статистикалық) және динамикалық күштердің әсер етуі және т.б. [21].
Қоршаған орта мен адамның өзара қарым-қатынасы мәселелері 
туралы Ф.В. Котловтың [22] еңбектерінде едәуір көңіл бөлінген, ол 
көптеген жылдар бойы қала аумағындағы геологиялық процестерді 
зерттеумен айналысқан.
Қазақстанда адамзат және қоршаған ортаның өзара әрекеті туралы, 
сондай-ақ шаруашылық әрекеттілігінен жербедер, климат, ландшафттың 
өзгеру 
мәселелерімен 
ғылыми-зерттеу институттарының ғылыми 
қызметкерлері, жоғары оқу орындарының профессор-оқытушылар құрамы 
айналысады.
Соңғы кездерде “антропогендік география”, “антропогендік 
ландшафттану” және “антропогендік геоморфология” түсініктері пайда 
болды. Олар геоморфологиялық ортаға адам әрекетінің әсер етуімен 
түсіндіріледі. Бұл әрекет жербедер құрылысына, оның дамуына және 
тұрақтылығына әсер етеді. Антропогендік геоморфология адамның 
шаруашылық әрекетінен қалыптасқан немесе өзгерген жербедер 
пішіндерінің жиынтығын қарастырады.

Жербедер – табиғи эндогендік және экзогендік, адамның тіршілік 
әрекеті факторларының өзара бірлесіп әрекет ету нәтижесі. Антропогендік 
геоморфология – адам әрекетінен қалыптасқан немесе өзгерген жербедер 
пішіндерін және табиғи, табиғи-техногендік жербедер пішіндердің пайда 
болуындағы антропогендік факторлардың рөлін зерттейді. Оның зерттеу 
нысаны антропогендік (техногендік) жербедер пішіндері және олармен 
байланысты процестер. Антропогендік жербедерді зерттеудің маңызы зор, 
өйткені адам әрекетіне байланысты және жербедерді өзгеріске әкелген 
процестер жиынтығын бағалауға мүмкіндік береді. Бұл процестердің 
әрекеті мен ізін барлық жерлерде байқауға болады. Адамның шаруашылық 
әрекетінің нәтижесінде жаңа жербедер пішіндері және антропогендік 
шөгінділер пайда болады, табиғи процестердің сипаты өзгереді. 
Антропогендік геоморфология – адамзат баласын және оның техникалық 
жетістіктерін морфогенездің негізгі факторларының бірі ретінде 
қарастырады [23] . 
Табиғи ортаның процестер мен құбылыстардың өзара әрекеті және 
жербедердің қалыптасуы, сонымен қатар олардың экологиялығын 
анықтайды. Сондықтан геоморфология саласының ғылыми-қолданбалы 
бағыты ретінде 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: