Г. К. Сатыбалдиева а в т о р л а р

ракты энергия жоне зат алмасу жагдайларында тектік-калыптык 
негізден оздігінен өнуге биополимерлік жүйелердіц тіршілік ету 
формасы» (Арена биологической эволюции. - М.: Знание, 1986.) 
аныктамаларында тіршіліктіц ең мәнді сапалык қасиеттері до- 
лслді түжырымд&тған.
Ч. Дарвиннің бар омірі жаратылыстану ғылымының ең негіз- 
гі бір мәселесі - тірі организмдердің өзгергіштігін зерттеугс ар- 
налган. Дарвинше өзгеріс дегеніміз - дараның озгергіштігі, тектік 
түрден дара белгілерінің, қасиеттерінің ауытку корінісі. Дарвин 
даралардың ата-тектерімен үқсастык күбылысын нсмесе өздерін- 
дей үрпак ондіру қабілетін түкымқуалауыштық деп атады. Ғалым 
кайдан болмасын белгінің түқым куалауы - заидылық, ал опың 
түкым қуаламауы - тіршілік иесінің калыпты күйінен ауытқуы, 
яғни аса бір ерекшелік жәие органикалық дүниенің дамуы үшін 
түқым куаламайтын өзгерістердің мәні жок деп сендіреді. Ғалым 
сырткы ортаны 
үшқын, организмді жанғыш материал, орга- 
низмнін өзгеруіи жалын деп салыстырып түсіндіреді. Дарвиннін 
«Қолдан өсірілетін өсімдіктердіц жоне қолға үйретілген жануар- 
лардын өзгергіштігі» (1868) атты еңбегі И.В. Мичуринпің ілімі 
жарыкка шыкканға дейін сүрыпталудын екі негізі болып табыла- 
тын озгергіштік және түкымкуалауыштық мәселелсрі жөніндегі 
бірден-бір ғылыми жинақ болды.
Биологтар түкым куалайтын жөне түқым куаламайтын озгер- 
гіштікті ажыратады. Олар түкым куалайтын өзгергіштікке (мута­
ция) генотиппен анықталып үрнактар қатарына сақталатын ор­
ганизм белгілерінің өзгерістерін жаткызады. Организмнің дербес 
өмірінде сырткы орта факторларының әсерінен озі ерістердін екі 
түрі пайда болуы мүмкін: бірінші жағдайда белгілердің қалып- 
тасу үдерісінде гендердін әрскеті, аткарган қызмсті, екіншіден, 
генотиптің озі өзгереді.
Мутациялык өзгергіштікте «Түқымқуалауыштықтың мате- 
риалды негізі (гендік, хромосомалык, геномдык)» өзгсріске ілі- 
геді, біртіндеп озгешеленетін озгергіштік катары түзілмейді, ке- 
неттен пайда болады және реакция молшсрінің түқым куалайтын 
озгерісінде біліпеді, кайтымдылыгы оте сирек. колдан және таби- 
ғи сүрыпталу, тарихи даму үшін материал берсді.
180 ♦ 
8-тарау. Мсктеп биолопіясыныц тараулары. Мазмүны мен...

Осы ерекшеліктеріне байланысты мутацияны түкым куа- 
лаитын өзгергіштік деп атайды. Мутациялар пайдалы, зиянды 
жәнс бейтарапты болуы да мүмкін. Организмдердін тарихи даму 
үдерісінде физиологиялык, бейтараптык, морфологиялык мута­
циялар маңызды рөл аткарады. Мутация, кобінс. босацқы күй- 
Де болып, тек гомозиготалык күйінде корініс береді, егср таби- 
ғи жағдайларда организм үшін пайдалы болса, онда сүрыпталу 
үдерісінде кейінгі ұрпактар катарына үстемді белгілердің орнын 
басады.
Бнологтар түқым куаламайтын өзгергіштікке фенотиптік не- 
месе модификация ден аталатын көбінесе жынысты кобсюде кө- 
рініс бермейтін организм бслгілерінін өзгсрістерін жаткызады. 
Модификациялык озгсртіштік - орта жағдайларының әсерінсн 
оргаиизмдерде пайда болатын фенотиптердің әр алуандылығы. 
Модификациялық өзгергіштікте түқымкуалауыштык заттың ма- 
тсриалды негізі өзгеріскс ілікпейді, белгілердін біртіндеп озгс- 
шеленетін өзгергіштік катары түзіледі, тек генотиптің реакция 
мөлшерініц шегінде корініс береді, озгергіштіктіц бүл формасы 
бейімделгіш сипатты және кайтымды. Осы ерекшеліктеріне бай­
ланысты модификацияларды түкым куаламайтын өзгергіштік 
деп атайды. Бірақ модификациялар гендердіц, хромосомалар- 
дың, геномдардың атқаратын кызметтеріне, ферменттердің әре- 
кеттілігіне күшгі эсер етуі мүмкін. Осы гүрғыдан көптеген әре- 
кетті физиологиялык және форма түзілу үдерістерініц жүруі үшін 
сырткы орта факторларының осері өте мәнді. Модификациялар- 
дың жапнай және бейімделгіш сипаттылығының болатындығы 
- ортаныц айкын өзгерістеріне белгілердің айқын өзгерістерінің 
сәйкестілігінде.
Түрдіц реакция мөлшері геиотиппен анықталады. Генотиптік 
реакция мөлшерінің күрамына организмнің әртүрлі модифика- 
цияларға қабілеттілігі, сырткы ортаның әртүрлі жағдайларына 
кезігетін организмнің дербестік реакциялары (физиологиялык. 
форма түзілгіштік, морфогепетикалык) кіреді. Мысалы, оте жыл- 
дам кайтымды физиологиялык реакцияға камбаланың, хамсолон- 
ның рецін өзгертуі, кытайлық наурыз шешектің бөлмелік ак, ал 
оранжереялык (-30) қызыл гүл түзуі және қүмырадагы өсімдік-
8.5. Тіршіліктану понініц мазмүны мен қурылымы... 
♦ 181

ті кайталап белмелік. ораижереялык жағдайларына кошіргенде 
кезекті гүлдіи тәуелді ак. кызыл рсііді болатыны оакыланған. 
Форма түзілу реакцияларыиа маусымдық полиморфизм және 
полнморфизмнін сирек түрі колония мүшслерінін атқаратын тір- 
шілік орекетімен (қүмырска, термиттер, бал арасы) баиланысты 
болатындары да кіреді, Жануарлар организміиің реңіпе қатысты 
модификациялык мутация ауысуы мүмкін. Мысалы. бүрынғы 
Одактын еуропалық болігіиің оитүстік аймактарын мекендсген 
сүр оркоян (еуроиалык түр) біздің кезіміздіц сонғы 100 жыл мср- 
зімі аралығында солтүстікке карай Каманын жоғарғы ағысының 
мацына, шығыста Орал тауларын айналып отіп. Батые-Сібір жа- 
зығынып багыс болігіне тараган. Қыста взіпің байырғы мскен 
оргасында бауыр жағы. бүйірлері акшылданып, жотасынын сүр 
рецін сактайтын сүр оркоянның жаиа мекен орталарында кьіскы 
рені түтас ак. жүні үлпекті үзын жоне калың болып, бойы биік- 
теген. Сүр ор кояннын жана формасынын белгілері зкологиялык 
факторларга бейімделгіш сипатты, кайтымсыз, өзінін морфогене- 
тикалык өзгерісініц түрақтылығын сактайды.
« ...Бейімделгіштік модификация организмнін түкым куа- 
лайтын қайта түзілісінде жетекшілік кызмет аткаратын жана жс- 
кслік жіктсулерге жсткізуі мүмкін». Модификациялар эволюция 
үдерісінін ауысымды кезені, жана бейімделгіштік мөлшсрінін 
бастама болуы мүмкін, оиың жетекшілік рөлі озгерістіц жыл- 
дамдығымен шектеледі (мысалы, түктенген кыска сабакты, үзын 
тамырлы жүмыршактың таулы формасы). Бүл өзгергіштіктін нә- 
тижесінде түрдің ортүрлі биотоптарда тіршілік етуге кабілеттілі- 
гі артып. мекен ортасының көлемі кенсйіп, даралар саны кө- 
бейеді.
Селекция - микроорганизмдердіц штаммаларын, осімдіктер- 
діц соргтарын, жануарлардың түкымдарын жаксартудың және 
жана түкымдарды шығарудын әдістсрін, биологиялык негіздерін 
зсрттейтін ғылым. Биологиялык терминді қолданудағы нсгізгі 
багдар онын калыптасу жоне кабылдау тарихын, себептілік-но- 
тнжелік аударымын ғана емес, мәнін білу кажет, сондыктан ха- 
лыкаралык терм и пологи яда бүл ғылымды латын созімен атау ка- 
былданған.
182 ♦ 
8-Tapav. Мектеи биологиясыныц тараулары. Мазмуны мен...

Селекцияиыц дербес ғылым болып болінуінсн бүрьш, алғаш- 
кы кездс. өсімдіктерді жерсіндіру. жануарларды колға үйретуде 
организмдердің даму заңдарын және олардың күрделі, терсц бай- 
лаиыстарыи ашпайтын, тігіті. арнайы максатсыз (талғамсыз) же- 
ке фактілермеи шектелген таза тәжірибелік жолмсн жүргізілген 
практикалык селекция үзак уакыт көптегеи ғасырлар бойы орыи 
алған. Селекцияиың ғылым ретінде жарык көруі Ч. Дарвмннің 
енбектерінен бастатады. Ғалым сүрыптаушы мамандардың іс- 
әрекеттерінс және озінің жүргізгсн ғылыми тәжірибелеріие жан- 
жакты талдау жасап. қолдан сүрыптату ілімін калыптастырады.
Әр ілімнің теориялық идеялары. негізігі түсіиіктері бар. оны 
мсңгермейінше ғылымды түсініп білуге болмайды. Биолоі иялық 
күбылыстардың, үдерістің моні онын тарихи дамуында ашыла- 
ды және де биология тарихына ортак көріністе күбылыстардың, 
үдерістін мәні оның тарихи дамуында ашылады және биология 
тарихына ортак көріністе күбылыстын түсініктілігі арта түседі.
Қолдан сүрыптауды окып мецгеру зволюциянын қозгаушы 
күші гуралы түкым куалайтын өзгергіштікпен бірге өсімдіктіц 
жана сортын. малдың жана түкымын шығаруға мүмкіндік береді. 
Академик Н.И. Вавиловтың айтут,і бойынша. селекция сүрыптау 
үдерісі - адам еркімен багытталган эволюция.
Мутаииялар. комбинативтік (мейоз үдерісіндегі кроссин- 
говер), арақатынасгык өзгергіштер, полиплоидия және қолдан 
сүрыпталу осімдік сорты, мал түкымы эволюцияның қозгаушы 
күштерін күрастырады.
Ч. Дарвин тауык және когерніін түқымдарын шағылыстырып, 
олардың сүйектерін (канкатарын) арақатынастык өзгергіштік не- 
гізінде зерттеген. Мысалы. үй көгершіндері түкымдарының бір- 
бірінен өзгешеліктері сондай. егер оларды кай орнитолог (қүсбе- 
гі) болса да тағыланған күйінде табиғи жағдайында ксздсстірсе, 
дербес түр деп аныктаган болар еді. Ч. Дарвиннін озінің зерттеу- 
лерінің нэтижесінде үй когершіндері түқымдарының борі жа- 
байы таулык кептердсн шыққанын дәлелдейді. Ч. Дарвин қолдаи 
сүрыптату үдерісіндегі эволюниялык заңдылыкты жабайы тектік 
түрдің дараларын колға үйрету, жерсіндіру жағдайларында олар- 
лан шыккан мал, үй жануарлары түкымдары мен осімдік сортта-
8.5. Тіршіліктану мунінің мазмүны мен 
күры.іымы
... 
♦ 183

рының әр алуандылығы жоне адам мүктаждыгына сойкестігінің 
себептері жаца түрлерініц касиеттсрінен алшактауы (диверген­
ция) екеидігін көрсетіи, колдан сүрыпталу ілімін ғылыми мате- 
риалистік түрғыдан негіздеді.
Ғылым саласыиың даму кезеңіне тән терминдер - ғылыми 
ой жүйесін байыптаудың күрамды бөлшектері (бірлігі) жәие ғы- 
лымдағы аныкталған түсінікті дәл білдіретін сөздер. Сондыктан 
ғылым тарихында ғалымдардыц ғылымға қосқан үлесін мазмүн- 
дауда сол кездегі пікірлер, түсініктер өзгеріссіз берілуі керек, тек 
сонда ғана ғылым бағытыныц, деңгейініц күрделеніп көтеріле 
оркендегені, тереңдеп жіктелгендігі туралы нактылы түсініктер 
арқылы окушылардыи ой-өрістері бағдарлы дамып калыптаса- 
ды.
Ч. Дарвин бойынша табиғи сүрыптауға колайлы жағдайлар 
түқым куалайтын айкын емес өзгерістердің пайда болуынын 
жеткілікті жиілігі, өзгсргіштіктің көріпіс берудін ықтималдығын 
молайтатын түр даралардың көптігі, туыстас емес. туыстас ор- 
ганизмдердің шағылысуынан болатын будандык күш, кожырау 
қүбылыстарының себептілік монін - ареалынып көлемділігін 
білген. Ғалым табиғи сүрыпталудыц тіршілік және көрінісі ретін- 
де жануарларда болатын жынысты сүрыпталудың екі формасын 
айкындады. Біріншісінде үйірге түсср, косак іздеу кезеңдерінде 
аталыктары аналыктарын, ал екіншісінде, керісінше. аналыктары 
аталыктарын өздерінс еліктіреді. Өзгергіштік органикалык фор- 
малардыц ор алуандылығын арттырады. түкымкуалағыштык осы 
өзгерістерді бекітіп, жинақтай күрделендіреді,бірақ организмнін 
жетілуі, яғни тарихи даму үдерісінде жоғары сатыға котерілуі, та- 
биғи сүрыпталуы аркылы жүзеге асады. Табиғи сүрыпталу бір-бі- 
рімен карама-қайшылыкты жоне озара байланысты екі үдерісті: 
үйлесімді ауыткыған түрлердің үрпактарының тірі калуын және 
қамтамасыздануын; үйлесімсіз ауыткыған түрлердін жойылуын 
қоеып түтастырады.Табиғи еүрыпталу осы скі үдерістік озара 
осері аркылы организмдерді жстілдіреді және олардыц тіршілік 
ортасына ең қолайлы бейімделуін калыптастырады.
Экологияиың ең түбегейлі мәселелерінің негізі Ч. Дарвиннің 
еңбектерінен басталады. Э. Гсккельдін зерттеу жүмыстарының
184 ♦ 
8-тарау. Мсктеи бііологнясының тараулары. Мазмуны мсн...

нәтижесінде білімнің жаңа саласы оз атауын алып экология деген 
термин ғылымға біртіндеп сіңіп, жалпылама таиылды.
«Экология» деген терминді Ч. Дарвиннің жактасы зоолог
Э. Геккель «Организмдердің жалпы морфологиясы» (1988) жә- 
не «Әлем жасалуының табиғи тарихы» (1868) атты еңбектерінде 
алғашкы рет ұсынып, экология ғылымы: «Ч. Дарвиннің шарт- 
ты түрде тіршілік үшін күресі деп мазмүндаған организмдердің 
күрделі де және карама-кайшылықты қатынастарын, өмір сүру 
жағдайларын, яғни ортамен организмдердің өзара карым-қаты- 
настарын зерттейді және де табиғи қорларды тиімді пай д алану, 
табиғатты корғау шараларының теориялық негізі ретінде жалпы 
биологияны игеруді жеңілдетеді», - деген пікір айтады.
Экологиялық такырыптардың ой козғалысын окушылардың 
тиянакты үғып игеруін жеңілдететін жетекші терминдер: стация, 
биотоп, биоценоз, экологиялык валенттілік анықтамалары беріл- 
меген. Әр түрдің өзіне тән станпиялары болады. Станция (латын- 
ша түрған жері, мекені) - гүрдің шектелген мерзімде (маусым, 
тәулік бөлігі, не шектелген кажеттілік үшін маусымдык колайсыз 
жағдайларға төзу, көбеюі, корсктену) пайдаланатын ерекше эко­
логиялык жағдайлармен сипатталатын мекенінін бір бөлігі.
Биотоп (грекше тіршілік орын) - биосфераның сулы, жср үс- 
ті, жер қабаты бөліктерінің шекарасында салыстырмалы біртек- 
ті абиотикалык факторлармен ерекшеленстін бір биоценоз ием- 
денген ортанын кеністігі. Биотоп биоценозбсн бірігіп, бірыңғай 
биогеоценоз күрады.
Қазіргі биологиялық әдебисттерде ортак территорияда, ор- 
таныц бірдей жағдайларында тіршілік ететін бір-бірімен озара 
байланысты осімдіктер мен жануарлар түрлері популяциялардын 
бірлестік топтары тіршілік ету бірлестілігі немесе биоценоз деп 
аталады.
Экологиялык валенттік деп түрдің экологиялык факторлар- 
дыц коп немесе аз үлкен не кіші өзгерістермен сипатталатын әр- 
түрлі ортаны мекендейтін қабілетін түсінеміз кейбір түрлсрдіц 
аймактары ареалды түтас, тецбіл жоне үзілісті болуы мүмкін.
Нактылы фактілер арқылы ор фактордың организмдергс ти- 
гізетін осерін долелдеп, окушыларды табиғи сүрыпталу зацды-
8.5. Тіршіліктану иәнінің мазмұны мен күрылымы... 
♦ 185

лығынын озілділігіне сендіріп, олардын ғылыми-материалистік 
козкарасын калыптастыру орынлы. Мысалы. мүхиттык, теиіздік 
аралдарда космекенділердін жоктығы судын түздылығыиан жо- 
не бүл аралдарда кездесетін бунакдсиелсрдің коптеген түрлерінін 
канаттарынын болмауы желдін әссрінен, суык аймактарда мекен- 
дейтіи сүткоректілердіи ауа райы жылы жактагы түрлерімен са- 
лыстырғанда түлғасыныц дсне көлемі іріленуімен катар күлак- 
тарымың. күйрығынын, түмсығынын табандарының, моинының. 
сирактарының кыскалыгы. терісініц калыңдаулығы, жүнінін ты- 
ғыздығы ауа райынын суықтығына бейімделуі, шымшык торғай 
тәрізді суыкка төзімді үсақ күстардың солтүстік аудаидардан оц- 
түстікке коиыс аударуы кыста азыктың жетіспеушілігінсн е.мес. 
күннің кысқаруына байланысты. Қыста бүл күстар үшін солтүс- 
тік аудандарда азык коры - кайынның түкымы. бірак кыстыи 
кыска күнінде бүл қүстар тамактарып тауыи. тойып үлгермеиді 
де үзак түиде денесінін қызуын кобірек жоі алтады. соидыктан 
комыс аударады.
Экология табиғатты тиімді пайдаланудыи жәме қорғаудын 
теориялык нсгізі болып есептеледі, оған адам когамы мсп таби- 
гат карым-катынастарыныц сн басты бағыттарын жете зерттеуде 
жстекшілік рол беріледі, осыған байланысты казіргі кезде «Адам 
- қоғам - табиғат» мэсслелсрі кеңінсн зерттелуде.
Тірі органнзмдсрдін кобініи біреулсрі баскаларынын ксректік 
заты болғандыктан. олар бір-бірімсн энергиялык катынас аркы- 
лы байланысады. Энергия көзінен осімдіктерден организмдердін 
катары аркылы энергияныц тасымалдануы қоректену тізбсгі дсп 
аталады. Энергия-материя негізгі касиеттерінін бірі.оныц козға- 
лысынын шамасы. козғалыссыз материя, материясыз козғалысы 
жок.
Энергияның формалары: механикалык. жылылык, электр- 
лік. электромагниттік, химиялык. атомдык (ядролык) дәл белгі- 
лі катынаста бір-біріне аіінала алады және энергияның барлык 
айналымдарында оның жалпы мөлшері озгсрмейді. XIX гасырда- 
ғы жаратылыстанудың үш үлы жацалықтарынын бірі - энергия- 
нын сакталуы және бір-біріне айналу заңы. Энергия жойылмай- 
ды (энергия жойылады дсген түсінік материя жойылатындығына
186 ♦ 
8-тарау. Мектеп биологиясыныц тараулары. Мазмүны мсн...

сәйкеседі), биосферадағы барлык тіршілік орекеттері энсргия- 
нын жиналуы. шағындалуы, бір түрінін баскасына аймалуы ар- 
кылы жүреді.
Табиғи бірлестіктегі бір қорсктену тізбсгініц мүшесі баска да 
тізбсктің мүшесі бола алады. Тізбектер косылып, экожүйенің ко- 
ректсну тізбегін түзсді (торын түзеді). Әр экожүйенін ішііідегі ко- 
ректену торыиыц күрылымы коректену тізбегімің әр дсцгсйіндегі 
организмдердің саны колемінен ерскшеленеді. Қоректсну тізбегі- 
нін біріншісінен баскасына ауыскан сайын даралар саны азаяды. 
бірак олардын колемдері үлғаяды. Экологиялык пирамиданын 
сан, биомасса, энергия дорежелері ажыратылады.
Ауылшаруашылығы және медицина ғылымдарыныц негізі 
биология ғылы.мдары тәжірибелік галаптарга. яғни фактілергс. 
уақыт факторы на сойкес әр мазмүнды салаларға тара.мдалып, ор- 
лсу бағытында дамуы жоне осыган орай биологиялык теорияла- 
рының ксйбір кағидаларының ғылыми жетістіктерге байланысты 
жанара толыктырылуы зандылык.
Ч. 
Дарвинніц классикалык теориясын толыктырган осы күнгі 
эволюционистиканың ец негізгі жетістіктері мыналар:
1. Организмдердің түкымкуалаушылыгыныц жоне өзгсргіш- 
тігініц мәні ашылады;
2. Биологиялык түрдің табигаты, оның күрделі нопуляция- 
ЛЫК 
күрылымы, эволюциялык үдсрістегі популяциялардын рөлі 
анықталды;
3. Табиғи сүрыпталу одан әрі дамытылады.
4. Эволюциялык үдсрістің тетіктері жаіілы түсініктср гене- 
тикалык көшкіннін жоне сонымен байланысты күбылыстардыц 
ашылуымен толыктырылады;
5. Филогснездін бірталай тәжірибелік зандылыктары сенімді 
долелденеді.
6. Организ.мдер эволюциясынын негізгі түрлері жоне багыт- 
тары анықталады.
Биология негіздері органикалык дүниенің тарихи дамуыныц 
заіщылыктарын аныктаумен катар ауылшаруашылыгының ал- 
Дында түрган міндеттеріне сәйкес осімдіктср мен жануарлардыц 
жана түрлерін шығарудыц жолын ашатын казіргі гснетикалық
8.5. I іршіліктану пәнінің малмүны мен қүрылымы... 
♦ 187

селекциялық одістер негізделетін жетекшілік монді ортақ ереже- 
лерді талдап жетілдірс зерттейді. Биология әркашан материализм 
мен идеализмнің арасында шиеленіскен талас-тартыстың алацы 
болған және олі де креационизм кейпінде жалғасуда, сондыктан 
орта білімді оку орындарының биолог мүғалімдерін дайындау 
жүйесінде курс ерекше орын алады.
Биологияда, әсіресе шетелдерде орын алған ғылымға кас 
идеологиялық ағымдарды — нсомалтузиандықты, олеуметтік-дар- 
винизмді, нәсілге тсорияларды, креационизмді сын түрғысынан 
карастыруды үйретеді.
Биология ғылымының дамуында негізгі бес кезенді атап 
айтуға болады.

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: