Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| шешендік диалогтың
құрылымы А шық сөздің диалог, сұрақ-жауап формасының көне үлгілері шығыс ескерткіштерінде молынан кезде- седі. Соның бірі-«Повесть Йовишт из рода Фриянов» деп аталатын туынды. Оның фольклорлық сюжеттік негізі Авестада бұрыннан белгілі болады. Көне аңыз әңгіменің кейіпкері Йовишт егер сұрағына дұрыс жауап алмаса ха- лықты қырмақшы болған қаһарлы жауыз жиһангердің: «Аспан жұмағы жақсы ма? Жер жұмағы жақсы ма?»-деген сұрағына: «Жер жұмағы жақсы»,-деп жауапбереді/1,21/. Шындығында сұрақтың халықтық шешімінде діни сипат бар. Жер жұмағы жақсы болатын себебі, адам Ормазданың о дүниелік мекеніндегі болашақ өмірі үшін жерде еңбек етеді. Йовишт жауабының тапқырлығы осында. Бұдан ары Йовишт жауыз Ахтйаның жұмбақтарын бірінен соң бірін шеше береді. Осындай сөйлесулердің көне үлгілерінің бәрінен де өткір сөз, тапқыр ой, жұмбақтау, астарлау секілді суырып салма дәстүр ерекшеліктері аңғарылады. Қазақтың шешендік сөздерінің баяндау және бейнелеу жүйесінде мол орын алатын диалогтық құрылымдарды сол көне суырып салма дәстүрдегі тілдесулердің эволюциясы ретінде тануға болады. Солардың бір тобы сұрақ-жауапқа құрылған шешендік сөздер. Әдетте, сұрақ-жауап қарама- қарсы құбылыс болғанмен, бірін-бірі ұштап, тірілтіп, жан- дандырып отырады. Оның бұл сипаты шешендік сөздердің көркемдік жүйесінде ерекше айқын көрінеді. Сұрақ-жауап құрылымынан шешендік сөздің идеясы, шешеннің ру- хани дүниетанымдық қасиеттері арқылы адам өмірінің Расында шешендік сөз Махамбеттің әйгілі «Мен, мен едім» өлеңінің сарынында айтылғанмен, өзіндік нұсқасы да жоқ емес. ХІХ ғасырда өмір сүрген Ма- хамбет ақын да күрескерлік идеясын өзіне дейінгі ақын-жыраулардың дәстүрінде «шарға ұстаған қара балта», «ақсұңқар құстың сойымын» деген сияқты дәстүрлі метафоралар арқылы суреттесе, Есет би «Қас қара нар», «шыны тұлпар», «қара кеме», «қап түбінде сыймаған қара балта мен едім» деп, «болат пышақ қап түбінде жатпас» деген халық мәтелін өзгерте, түлендіре сабақтайды. Ал, «Қияннан ұшқан, қу ілген, Анық сұң- қар мен едім» деген жолдар мен сөздің соңғы үш тарма- ғы: «Тегеурінім теріс біткен, Тепсем жілік сындырған, Қыран бүркіт мен едім»- ұлғайған метафора. Сондай- ақ, бұл ашық монологта «қ», «ш» дыбыстарының жа- расымды аллитерациясы да бар. Шешендік монолог Махамбет өлеңінің сарынында болғанымен 7 буындық өлең үлгісін сақтамайды. Мысалы, «Аударылмас қара кеме едім» дейді. Жалпы, ашық монологтың көркемдік телімдерінен шешендік сөздердің баяндау және бейнелеу жүйесінің тұтастығы танылады. Ол мегзеу, перифраз, портреттік суреттеулердің ұлғайған метафоралар мен эпитеттерге тоғысып кету құбылысынан айқындалады. жүктеу/скачать 2,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|