р сезбен айтсак, улт ем 1

ем
1
р суред1, мысалы, Литвадагы украиндыктар, Ресейдеп армяндар, 
Эстониядагы орыстар жэне т.с.с. Осыдан 
келш 
«аз улттардын проблема­
сы» пайда болды, олар ем«р сурш отырган улттык. 
мемлекетпк тузшм 
жаг­
дайында 
аз 
улттардын кукыгы мен бостандыгы елеугн, курдел! мэселеге 
айналды. Аз улттар — кайсыбхр халыктын шекараны езгерту, кепл-кон 
немесе куштеп коныс аудару нетижесшде ез халкынан 
белшш 
калган 
бел1пнен немесе тобынан куралган этникалык кауымдастыктын формасы. 
Аз улттардын ез улттык-мемлекетпк 
тузшмх 
болмайды. Аз улттардын 
пайда болуы занды процесс. Аз улттардын Германияда, Австрияда, Из- 
раильде, А К Д
1
-та, Канадада жене баска елдерде туратыны накты ем1р 
шындыгы. Бурынгы КСРО аумагында «улттык топтар жене аз улттар» 
угымына жаткызылган халык саны шамамен 
60
млн адам болды.
Аз улттар категориясын «аз улыстар» угымымен 
бхр 
денгейде карас- 
тыруга болмайды. 
©йткеш 
аз улыстар 
белгш бхр 
аумакта жене ер турл! 
мемлекетпк 
курылымнын 
шенбершде 
ем!р 
сурш 
отыргандыгына, жерп- 
Л1КТ1 халык арасында олардын канша пайыз екендтне карамастан булар 
да тургылыкты журттын 
бхр белш 
болып саналгандыктан осы аз улыс- 
тарды аз улттардын катарына жаткызуга болмайды. Мысалы, АКЛ
1
-таты 
унщстер 
бупнп танда аз болганымен, алайда олар жергшкт! тургындар 
саналатындыктан аз улттар болып есептелмешц. 
Бхр 
кезде саны аса мол 
болган жерпл1КТ1 халыктардан калган 
Схбхрдеп 
кеттер немесе 
Ресейшн 
Еуропалык 
белшнщ 
солтуспк-батысындагы вепстар дел сондай журттар- 
дын 
бхрЬ Букхл 
саны аз улыстар 
ездершщ 
этникалык аумагында. бабала- 
рынын 
жерхнде 
турып, сонда 
емхр 
суредт
Аз 
улттар 
унемх езге 
халыктардын шагын топтарынан курыла 
бер- 
мейш, 
сол 
елдщ шенбершдеп бхр 
этноска жататын адамдардын да сан 
жагынан |р> 
топтарга 
бхрхгут мумкш. 
Буган, мысал ретшде 
еврейлердх, 
немхстердх, 
болгарларды, гректердх жаткызуга болады. Олардын саны 
б>рнеше жуз мыннан миллиондаган адамга жетедт Мысалы, 
немхстер 
Германияга жаппай кешкенге 
дейш 
КСРО-да олар 
ею 
млн адам болды. 
Олардын 
ортак белплерше, б1ршииден, тарихи отанындагы 
ез 
этносы- 
мен немесе 
КСРО-нын 
шпндеп 
сейкес аймактармен байланыстын ете 
елсхз 
болгандыгы, екшшхден, коныс тебер тутас аумагынын бол магандыгы 
саяды. Б>р этностын атына ие болганымен, олар сол ездер> 
емхр 
сурген 
едце 
аз улттар санатына жаткызылды.
Ултаралык катынастар экономикалык, саяси, тшик, медениет, эко­
логиялык жене баска да улттар арасындагы катынастар туржше 
керхну
1 
мумкш. 
Ултаралык катынастардын осындай ербйр 
керхтешщ езхщцк 
ерекшелхкп 
мазмуны бар. Солардын 
кейбхреушн кыскаша 
сипаттама- 
сына токталайык.
184

Экономикалык ултаралык катынастар улттын (халыктын, этностын) 
экономикалык кажетплжтерш кан агаттан дырута багытталган. Олар 
стихиялык турде даму процесшде калыптасады, меселен, халыктар ара­
сындагы сауда байланысында, вз алдына жеке мемлекеттердш мемлеке- 
таралык катынастар денгейшде, сонымен катар федеративтж мемлекет 
шецбершде республикалар, автономиялар жене т.с.с. арасында орнайды. 
Эр турл! улттык тузшмдер арасында орнаган когамдык енбек белшш 
мен олардын арасындагы шаруашылык-экономикалык байланыстар, 
туптеп келгенде, ултаралык экономикалык катынастардын объективтж 
непз! болады.
Кеп ултты мемлекетте ен алдымен саяси еммет билтн жузеге асы­
руга жене ез ем!рлершш манызды меселелерш мемлекетак денгейде 
шешуге барлык халыктын (улттын) катысуын саяси ултаралык катынас­
тар дейм(з. Осыган орай мемлекеттш курылымы туралы орынды сурак 
туады: бул мемлекет еюметтж механизм) жок, елде жекелеген улттардын 
мудделерш мемлекетак денгейде жузеге асыратын механизм! жок уни- 
тарлык мемлекет пе, немесе ондай механизмдер! бар федеративтж мем­
лекет пе? Саяси улттаралык катынастар, сонымен б1рге, ер турл! улт 
еюлдершщ азаматтык кукыктары мен бостандыгын жузеге асыруга ба­
гытталган. Туптеп келгенде, улттык саяси катынастар ез релш халыктар­
дын мемлекетаралык катынастар денгеШнде аткарады. Энпме мемлекетпн 
теуелс!ЗД1Г1 мен егемещцпне кол жетк^зген, езшщ улттык мемлекетап 
бар халыктар арасындагы катынастар туралы болып отыр. Бул жагдайда 
олардын карым-катынасы — улттык теуелаздж пен егеменджтт накты 
жузеге асыруга, сонымен катар олардын экономикалык, саяси жене меде­
ни ынтымактастыгына, бул меселелерш шешудщ утымды жолдары мен 
теалдерш табуга тжелей катысты.
Улттардын рухани тыныс-т1ршшп саласындагы ултаралык катынас­
тар ер улттын бМ1р! мен дамуында манызды рел аткарады. Рухани-меде- 
ниет саласын алып карастырсак, булар халыктардын езара жетшп, толы- 
суына ер| олардын улттык тел ерекшелжтерш сактау мен дамытуга ба­
гытталган. Буган халыктык улпдеп жене кеаби енер саласындагы иплж- 
терд1 б1р1нен-б1р1 уйрену, сонын шлнде ен, би, музыка, колданбалы енер 
мен едебиет, каз^рп тугырлы (монумента) енер, бейнелеу, сеулет енер! 
жене с.с. саладагы ынтымактастыктар ыкпал етед1. Улттык рухани игшж — 
медениет, едетте, аса курдел), жан-жакты толыскан, мега зор, аса бай ер! 
кеп кырлы кубылыс болып саналады. Бул сол когамда калыптаскан эко­
номикалык, саяси, адамгершшк, дши жене баска да когамдык катынас­
тар аркылы дамиды, едетте, кез келген улт булардын есерш ездершщ 
бойынан сезшед! жене кеп жагдайда соларга теуедщ де болады. Сонымен
185

катар, ол еркелю халыктардын улттык медениетшш тыгыз байланысуы 
мен езара ерекет! аркылы дамиды, сол проиесте дуниежузшк рухани 
медениет калыптасады.
0лдеб1р ешрде ыкылым заманнан бастал турып жаткан кайсыбф ха­
лыктардын сол аймактагы табигатты коргауга ден коюына орай улттар 
арасындагы экологиялык катынастар пайда болады. Бул тек табигатты 
коргаумен гана шектелмейш, табиги ресурстарды удайы улгайтып, кебей- 
тущ, сонын 1шшде жер, орман, су жене т.б. удайы молайтып, сактауды 
талап етедг. Аталмыш меселелерд! еркениегп турде шешу усак жене 1р! 
халыктардын (этностардын) тсршшк ету! мен дамуынын манызды жаг­
дайларына айналган. Олар мемлекетпк, одан калды когамдык денгейде, 
сонын шннде ербф адамга когамдык орта мен отбасында тербие беру 
денгейшде шеш1м табуы тию. Бул ретте экологиялык мэдениетп калып- 
тастыруга, табигатка суйгспеншшкпен, укыпты карауга, адамдарды соган 
тврбиелеуге ерекше кешл белшгею жен. Эрине, каз1рп мемлекетаралык 
шиелешстер ушыгып турган заманда экология проблемасын шешу ушш 
врбхр халык ездершщ улттык мудделерш ескере отырып, б|р-бф!мен ты­
гыз байланые орнатуы жене белсенш турде ынтымактасуы кажет.
Ултаралык катынастардын пайда болуы мен жузеге асуы тек тутас 
халыктар децгешнде гана калып коятын кубылыс емес, ол ер турл! улт 
екшдерщщ кундел!кт1 езара карым-катынас орнату пропесшдеп тулгаа- 
ралык денгейде де пайда болып, жузеге асады. Тулгааралык катынастар­
дын мазмунын туаншретж болсак, ол — ен алдымен ултгардын аса мол 
рухани байлыгы. Алайда, бул катынас кез-келген жагдайда адамдардан 
аса едептшкп, сыпайылыкты кажет етедх. Бул катынастардын морапь- 
дык жене психологиялык жактарын есте устаудын да манызы ете зор. 
Адамдардын улттык сез)м!Н1Н, едетте, аса нез
1
к екен!н жэне сел нврсеге 
бола жанынын куйзелюке ушырап. тез жаракаттанатынын естен шыгар- 
маган жен. Адамдар б|р-б|р)не курметпен карап, едеп сактауы, сыпайы- 
гершшк керсету! керек. Буган кебше-кеп баска халыктардын едет-гурпы- 
на, салт-дестурше жене жалпы рухани медениетше катысты ерекшел!ктер 
мен 

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: