Научная библиотек

артады, бул оны н ©щр магынасын тусш уден шыккан корытындысынан 
туындайды.
©зщ баскаша адамды жалгастырушы кажегпп тэрбиехш кызметш щ 
моральдык психологиялык факторы рет1нде кершедд. Алайда бул фактор 
элеуметт&с максатка сэйкес болгандыктан орныккан. Адамнын касына 
онымен бхр медениеттщ «тщнде» сейлейтш, онын бастамаларына каты- 
суга кабхлетп, онын 
кабылдай алатын жэне жалгастыра алатын адам 
кажет. Бул туптеп келгенде отбасындагы, мектептел, жалпы когамдагы 
тэрбие урдхсш козгалыска келтхредк
Кдлыптасушы «эзхщие» адамнын езш-езх керсететш ж эне езхн бас- 
каша адамды жалгастырушы ретхндеп езш-ез1 керсететш осы ею каж етп- 
Л1КТ1Н, ею урд1спн бхр-бфше карсы козгалысы жана урщс-агым тэрбиеш
калыптастырады. Ол ез алдына жеке сала болып калыптасады, сол уакытта 
«элеуметтеншруш! субъект» — тэрбиеш ш щ пайда болатыны б ел гш . Алай­
да бул уш ш алуан турл! мэдениетте «тулганы кдлыптастырудын» когам­
ды к идеясы ш сщ жетыух 
ТИ1С. 
Ол б1рте-б1рте «элеуметтенуилмен» каты- 
насты камтиды. Кдлыптастыру максатына непзделген осы нормативт1к 
мазмун тэрбиеш ш щ 1С-эрекетшщ магынасын толыктырады.
Б ш м берудщ элеуметтенд
1
р ус
13
, тэрбиесхз пайда болуы, емхр сурух 
тхптен 
мумкш емес. Бул белхмнщ жэне тутастыктын ара катынасы. Алайда 
бхлхмнщ 
генезис! кандай?
Б ш м берудщ карапайым тусщ щ «мугалхм — окушы» сиякты келеа 
бхр жэй калып болып саналатын — «ата-ана — бала» катынасынан алынган. 
Булардын бхрх отбасы институтынан есш шыкса, екшппсх мектептх 
непздеушх болды. Мэдениетте урпактьщ жэне баска да отбасылык эдет- 
гурыптардан ерекшеленетш езара карым-катынас удшлерщщ жана тар- 
магын не нэрсе тудырды? Бул купияньщ сыры элеуметтануда ертеден-ак 
шехшлген. «Мугашм — окушы» формасындагы езара карым-катынастын 
жана тармагы енбек белхшсхнщ нэтижесднде пайда болган. Кэсхби 
релдердщ кеп тур л ш п , жинакталган тэж
1
рибенщ келем! бастапкыда 
алгашкы рулык уйымнын, кешн отбасы мушелер! арасында функциялар- 
ды белу курылымына жаткызылмады. Отбасылыктан тыс, кандас-туыс- 
тыктан тыс турган когамдык уйымдардьщ жэне урпактын езгеше куры- 
лымы элеуметтендхруш! факторларга айналды.
Ертедеп еркениеттерде б щ м элеуметтенддрумен б1рхккен, ол б щ м н щ
жекелеген элементтерше тарап, эдет-гурыптармен жэне жораЛгылармен 
бекггшген. М. М ид этнографиялык зертгеухнде Самоа аралындагы кауым- 
нын емарш бакылап, мугал
1
мнщ релдхк М1ндеттер1 хс жузхнде кауымдас- 
тык букхл мушелердхц, эртурлх урпак екщ дерщ щ арасында тен белщ генш
аныктаган. 
Киш 
балалар ездерш енде кхшх тайпаластарын кутхп багады,
344

жасестршдер тешзде жумыс ютеп, жумыска «жана алынган» балыкшы- 
ларды енбекке уйретед!. Жана туган ербхр балага ез тайпаласынан кам- 
коршы болатын бхр отбасы бектлген «тербиешшктщ» формасы бар, бала 
осы отбасынан керек кезшде кемек, акыл-кенес алады. Самоада бул жэй 
гана формальды институт емес. Балалар ез ата-аналарынын ашу-ызасы- 
нан коргауда камкоршыларынан кемекп жи
1
алатын болган. Осындай 
формадагы оку кауымдагы урпактар аралык катынас курылымымен сщдп 
кеткен. Солардын кемепмен кептеген мынжылдыктар бойы алгашкы 
рулар мен отбасылары тежгрибеш жинактауды жене оны урпакка беру 
М
1
ндеттер
1
н дурыс аткара бш ген.
«Шебердщ жердемипа» институтында урпактар сабактастыгы каты- 
настарына орай бшмнщ белшш шыгуына алгашкы шешунй кадам жаса- 
лып, елеуметпк теж
1
рибещ беруде елеуметтенудщ жана тармагы 
белпленд1. Ол шебердщ ерекшелжзд когамдык мертебес1н аныктап, онын 
кеоьби кызметтег! бедел1н мойындатты. «Шеберд
1
н жердемш!с
1
не» «отба- 
сылык» емес баска мамандыкты алу уш1н гана емес, сонымен катар кес^би 
шеберл
1
ктщ купияларын менгеру уш
1
н де баратын. Б
1
л
1
мнщ одан кеЙ1нде 
ез алдына жеке ем
4
р саласы болып ерекшеленуше окушылык кезенде 
балалардын отбасынан жш кету! ыкпал етт
1
. Оздершщ бейгмделу меха- 
низмдер^мен ем1рд1Н жене елеуметтенудщ ез алдына жеке ерекшелйсп 
формасы пайда болды, онда окуга, отбасылык, тумыстык байланыстар мен 
М
1
ндеттерден босауга басым багыт устанды.
Кез келген елеуметпк институт сиякты бш м беру институтынын 
калыптасуы мен ем!р суру! окшауланбай, ол жалпы социомедени фак- 
торлардьщ шенберщде бола отырып, баска институттармен езара ере- 
кетке тусед1. Б1Л1м1нщ институттенд1ршу1не д1ни-медени, ескери, сау- 
да, саяси институттар, кес1птер, мамандыктар, енер ез ыкпалдарын 
ТИГ
13
Д
1
. Каз1рп бш м институты саналатын мектепт^н пайда болуына ше- 
шуш1 ыкпал еткен гылымньщ шыгуы мен дамуы ед
1
. Медениетте бшм 
институтынын калыптасуына объективт1 турдег! адамнын манызды 
тежгрибесщ кешещцк таратушылыкка — жазбаша мет1ндерд1н шыгуы 
себепш! болган едь Оларды менгеру ушш, пайымдау ущш елеуметтенуд1Н, 
тербиенщ ерекщелжт! формасы талап етглд
1
. Метщдерд1 игеру ушхн 
мет1ндерге бататын, олардын синтаксис! мен семантикасына бататын 
мепндер мен саналы жаттыгуларды калыптастыратын ассоциациялардын 
улкен коры кажет. Бщмш институттешйруде езщщ туракты колдану 
объект
1
С
1
пайда болады.
Метшмен окыту енбек жене отбасы саласындагы едеттеп катынас 
жагдайларына |лесе алмайтын ед1, мундай окуга ез аурасы кажет. Бшм 
саласы отбасылык тербиемен де жене тербиешшк институтымен де
345

«ашылады». «Мугашм — окушы» институты осы саланын езепне айналады. 
онда мугалхм тек шебер гана емес, сонымен катар ол рухани окытушы.
Егер де адами практиканын взге де формаларын игеру 
уппн 
тэрбие 
элеуметтещйрудщ 
эртурл! 
формаларьшсыз жузеге асыруга болатын бол- 
са, гылыми элеумегпк тэж!рибен1 берудш жана 
тэснп 
ретшде арнайы 
мектеп институтынсыз 
вшр 
суру! мумкш емес ед1. Онын мэтаю баска 
элеуметпк тэж!рибенщ мэтшшен принциггп ерекшел1п бар жэне езшщ 
жеткхзу 
арнасынын, вз «оку шеберханасынын,» болуын кажетсшедь 
Мектеп — гылымнын генетикалык бастапкы зертханасы.
Мектеп «таза» тэж1рибе аланында жасалган жок, ол сынактан еткен 
элеуметтену калпынын тэсшдерш кабылдаган ед». Болашактагы мектеп 
ушш эрб1р салада элеуметпк тэж1рибеж игеруде табылгандар, жинак- 
талгандар кундылык рет1нде алынып, келе-келе олар педагогикалык ар- 
сеналды курады. К,аз1рг1 оку технологияларында бурынгы калыптардын 
1здер1н табу киын емес. Осы орайда оку жэне жаттыгу кажетп салт жора- 
ларынын элемент! рет!нде, лекция уагыз ретшде сакталган, оларда уй- 
ренш1кт1 колдау корсету, уялту санкциясы бар. Б1л1м сатылары эдет-гурып- 
тарды жэне соларга жалгаскан сынауды мурагерл1ктен калпына келт^рген.
Мектеп — каз
1
рп б1Л1мн!Н непзп, базалык институты. Онын езше тэн 
функциясы — окыту. Мектегтп уйымдастыру окытушылар мен окушы- 
лардын арасында белпл1 б
1
р езара карым-катынасты бекпкен жэне со- 
лардан туындайтын баска адамдармен езара карым-катынастарды бек!т- 
кен. 
0рб1р 
мектепте окыгудын стандарты бар, онын мшден окушыларга 
бёлтш 
б
1
р денгейде накты М
1
ндеттерд
1
, функцияларды аткаруга дайындау. 
«Тэрбиешьл^кпн» тэж1рибел!К оку сабактарынын формасынын орнына 
мектепте «дэр
1
сханалык» — топтык окыту жэне «пэщпк» окыту — жалпы 
толассыз окуды жеке курамды бел1мдерге белу келш шыкты.
Окытудын баска формаларынан мектепт1 эмбебаптык, квп 
твртГгшшк 
дайындык ерекшелейд1. Онын 
езвддж 
ерекшел1кт! педагогикалык техно- 
логиялары бар. Онын ем1р суру1, мэртебес1, каржылык куралдармен 
жабдыкталуын мемлекет, д!ни жэне т.б. уйымдардын кемепмен колдау 
табады. 
К,аз
1
рГ
1
бш м беруде мектептерд! адамнын жасына, функцияла- 
рына, мэртебелер1не жэне 
езге 
де 
бешмдерше 
карай 
яйктеу 
калыптас- 
кан. Окытудын эртурл! формаларын баска да элеумегпк институттар: 
отбасы, мэдениет мекемелер1, букаралык коммуникация куралдары, енд|- 
р1спк-шаруашылык жэне езге де когамдык уйымдар жузеге асырады. Олар 
мектеппен 
бхр1ге 
отырып 
бш1м 
институттары жуйес>н курайды, б>рак 
мектеп онын базис! болып саналады.
Утымдылыктургысынан алып Караганда тэж
1
рибеде, мэдениетте мак- 
сатты окытудын формалары — бш!м институттары орныгуы тшс. Алайда
346

уйрешшк'п практикадагы сабактар ушж пайымдауга, сещйруге, кез 
жетюзушшкке не жетюзед!? Б
1
р кезенде осы купия белплерге — ерштерге 
сенген бала тутас кейткерлер (образдар) елемше, есерленушшк дуние- 
сше енетш ед
1
.
Осы «купия» 1ске асу ушш мындаган урпактын рухани 1здену1, рухани 
практикасы кажет бодцы. Окытуда технологияньщ турактанган сырткы 
ерекетш белплеп кана коймай, журш жаткан ерекетгерд! жандандыру, 
окуга кайсыб1р кажет ерекет мертебесш беру, идеологиялык тургыдан 
тус1НД1ру меселелер1 тур. Индивидуалдык «меннщ» болмыстык жагдай- 
дын мелшершен кебше кеп кумен тудыруга жатпайтын касиетп б^рдеме 
сиякты кабылдап, кауымдастыктын медениет болмысы кешсттне, онын 
кундылыктарына, нормаларына ету кажет. Тарихи кездейсоктык емес, 
медениеттщ табиги даму барысы тунгыш жазба мэтшдер сиякты алгаш­
кы мектептерд!, храмдарды дуниеге экелд1. Бул екеу! де ерекше сешмд1 
кажетсшедк Сондыктан окытушынын беделше, мугал
1
мге сену, гылыми 
бшмге, оны жасаушыларга кумэн келпрмеу окытудын мшдегп элемент- 
терше айналган. Неш б
1
лу керектшне эл
1
де болса жете салмактауга каб1- 
летс
1
з жас адамды окыту урдкмйщ белпаз иррациональды, кажетп арка 
суйер
1
— окытушынын тэж1рибесже сешм арту, онын пайдалыга уйрететш 
кабшетше сену. Мунсыз оку жок.
Эрине мундай еенхмнщ ез1НД1К елеуметпк 1ргетасы болуы тшс — бул 
когамнын бшмнщ маныздылыгын мойындауы деген сез. Кргам бшмнщ 
мертебесж аныктайды. Мугагпмнщ бедел1 тусе бастаган жагдайда бшмнщ 
мэртебес» жэне окытудын тшмдшп «жокка шыгарылады». Алайда мэрте- 
бе езшен-ез
1
окытушыга кажетп сешм элементтержаз жэне т.б. окудын, 
акпаратты кабылдаудын тшмдшпн камтамасыз ете алмайды.
К,аз1рп бшм беру бшм институттарын рухани мазмунымен толык- 
тыруга жол салды. Оган бхршшщен, оку ю-эрекеп барысында тарихи 
1р1ктелген катынас улплерш керсететж нормалар жатады.. Олар этнос- 
тын бурынгы кол жеткен салттарынын, эдет-гурыптарынын, енегесшщ

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: