и  др. Рабочая книга социолога. М.: Наука, 1976.  С

Ресми кужаттар деп лауазымды адамдардын, кызметкерлердщ арнайы 
дайындаган кужаттарын айтады. Буган мемлекетпк статистика мен мем­
лекетпк архив мел!меттер1, жиналыс хаттамалары, т.б. жатады. Ал ресми 
емес кужаттарды жеке адамдар жасайды, ягни хаттар, кундел1ктер, т.б. 
ресми емес деп атауга болады; 
3
) акпараттын сакталу кезше орай ол бас­
тапкы жене екшхш рет жасалган кужаттар болып ек
1
ге белшедк Бастап­
кы кужаттар — тжелей бакылаудын немесе сауалнама етюзудщ непзшде 
алынган мел1меттер, ал екшил катардагы кужаттар бастапкы кужаттарды 
сипаттаушы немесе корытындылаушы болып саналады; 
4
) максат-м1ндет- 
ке карай ажыраган кужаттар, буган зерттеу багдарламасына сэйкес галым- 
дардын кухшмен алынган материалдар, баска да максаттар ушш жасалган 
колдагы кужаттар жатады; 
5
) мазмунына карай белш ген кужаттар. Булар 
экономикалык, кукыктык, тарихи, техникалык, т.б. болып топтаскан. 
Зерттеуш1 ез кызмепнде кебше-кеп жазба кужаттармен, эаресе едебиет- 
термен, баспасез басылымдарымен жене машинкага басылган материал- 
дармен жумыс ютейдг Ол туракты турде статистикалыктупнускалар, есеп 
беру баяндамалары, макалалар, сондай-ак когамдык шюрд1 бширетш 
баспасез жене теледидар мел1меттерше арка суйейдк
Кужаттармен жумыс >стегенде зерттеуш1 олардын сеюЩщхгше на- 
зар аударуы кажет. Осыган орай кужаттан апынар акпараттын сен^м- 
Д1Л1ПН тексер1стен етк1зет1Н ёрежеМ б1лу шарт. Мундай ережеге мына- 
лар жатады:
1
) Окигаларды суреттеуден оларга берьтген баганы ажырата 61 л ген 
дурыс. Окигаларга берщрён багадан факплер елдекайда сешмд! болады. 
Кейде кужаттар>га бершгён бага болады, б)рак оларды сурёттёйтш жагдай 
толык бер1лмеген болып шыгады. Эдетте мундай кужаттарга кумендана 
карау керек;
2
) Кужатты кураушынын оны дайындаудагы ниет!н, мотив!н аныкта­
ган жен. 0з жумысы жен^нде есеп берш отырган автор езш1Н енбепн 
асыра керсетуге тырысады. Ал бакылаушы органдар, кер1С1нше, жумыс- 
тагы кемш!Л1ктер мен кател!ктерд1 тёрхп жазады;
3
) Кужатты ез1рлеуш1 адамнын фактплерд), т.б. 1р1ктеп алу едю'ш де 
бшгён жен. Бастапкы кужат ёкшпп рет жасалган кужатка Караганда елде­
кайда сешмд! болады;
4
) Кужатты дайындау кез^ндеп елд1Н, ужымнын, т.б. жагдайын бшу 
шарт. Сонда гана кужаттын сол уакыттагы жагдайды объективт! беру| 
немесе бурмалап отыр>гандыгы аныкталады.
Кужаттарды талдау дестурл» жолмен жене формальды турде журедк 
Барлык кужаттар турлер!Н окып-пайымдау сын тургысынан караулы та- 
лап етедх.
368

Кужаттарды дэстурл1 жолмен талдаудьщ (кейде сапалы талдау деп те 
атайды) мэш мен сыры — кужаттардьщ мазмунын суцгыла турде зерттеу, 
непзге алынган ой-пшрд! игеру, непзп идеяларын белш алу, логикалык 
жагынан терен зерттеу, олардын авторларынын саяси, азаматтык багы- 
тын кадагалау, кейб1р «айта алмагандарын», буркеме пшрлерш 1здеп табу, 
автордын кужатты жазудагы тщ мен стшйне аса кещл аудару болып та­
былады. Осындай сараптау жасаганда зерттеунп езше-ез
1
сурак койып, 
айталык, кужаттын кундылыгы неде, оны дайындаудагы максат не, он- 
дагы факнлердщ сешмдшп кандай деген сауалдарга жауап беру! керек.
Дэстурл1 эд1спен саралауда кебше-кеп зерттеупп интуицияга (кекей- 
коз) бой урып, кужатты ез! угымы тешрепнде ганатусшш, елге туащируде 
субъективтж бурмалаушылыкка жол беру! мумкш. Кужаттын мазмунын 
тусшу мен талдауга субъективпкпен катар психологиялык алгышарттар 
да эсер ету1 ыктимал, атап айтканда, ес пен зер салудын турактылыгы, 
шаршап-шалдыгу, т.б. Негурлым жан-жакты талдаудан еткен кужаттар- 
дьщ саны мен келем1 кеп болса, согурлым олардын субъективтж бурма- 
лаушылыгы кемидь Баспасез акпараттары деректершщ саны мен онын 
келемшщ артуы, акпарат процесшщ «букаралык» сипат алуы контент- 
талдаудын пайда болып, калыптасуынын объективп алгышарттарына 
айналады.
Эдетте жуйеге келпршмеген кеп материалды сараптау кажетпп туын- 
даганда, талдауды юке асырганда накты жогары дэлднс пен объективтшк 
талап еплгенде, зерттеупй уш т кужаттын тш манызды болганда гана кон- 
тентталдау едютемеа колданылады.
Кужаттарды формальды немесе контент-талдау кезшде зерттеу текст- 
пен журпзшед
1
, б1рак мунда кужаттын мазмунын ашатын мэщц белплер1 
аныкталады, сонда гана ол тусшуге, есептеу операциясын журпзуге колай- 
лы болады жэне мэпнге юрмей тыс калган акикат 1здеспрщед1. Мэтшде 
керсенлмеген шындыкты окигалар мен фактшерден, адамдар арасындагы 
катынастардан 
1
здеу жеткшказ, сондыктан акикатты мэпщп дайындау 
кез1ндеп материалдарды 
1
р
1
ктеу принцйшнен де 1здеспру шарт. Баскаша 
айтар болсак, зерттеупп упйн мэтшнщ мазмунына енген ой-шюрдщ бэр1 
‘ете кунды, манызды болып саналады.
Контент-талдаудын келеа манызды принцит репнде кужаттын магы- 
насын ашатын б1рл1ктерд1 аныктау кажет. Мэтйвдеп угымдар, терминдер 
кунды элеуметпк акпарат бередь Мысалы, 
1989—1991
жылдардагы бас­
пасез бетгерщде жш колданылган егемендж, нарык, нарыктык катынас­
тар, т.б. угымдар елдщ элеуметтж-саяси жэне экономикалык жагдайы- 
ньщезгергенш керсетед
1
, осыларды ескере отырып, зерттеупп элеуметпк 
талдау жасауы кажет.
369
180-24

Арнайы такырыпка арналып жазылган макала болмаса, онда керект
1 
такырыпты МЭТ1НН1Ц магыналы абзацтарынан юдестхрген жен. 
1
зДеп отыр- 
ган такырып мэтшде кеп жагдайда ер турлх кершютерде кездесед1, айта- 
лык, сез туршде, сез тхзбеп, айдар туршде бер!ледк Мысалы, 
1990
—
1991 
жылдардагы баспасез беттер!нде нарыктык экономикага кешу, оган 
етудщ жолдары, онын элеуметтж салдарын сараптау басымырак орын 
алады. Сондай-ак зерттеуш! сол такырыптарды колдаушыларды жене оган 
карсыластарды да аныктаганы дурыс.
Тарихи тулгалардын, саясаткерлердщ, галымдардьш еамше де ерекше 
кещл бел ген жен. Олар баспасез беттер1нде, т.б. жш кездесетш болса, 
онда олардын когамдык пш рге ыкпалын аныктауга болады. Булардан 
кейш когамдык окигалар, факплер де назардан тыс калмауы тихс.
Макаланын, т.б. мен-мазмунын ашатын магыналык б1рл1ктер тандап 
алынганнан кейш, зерттеуил сандык керсетташке аркау болатын есеп- 
шот б1рл1пн аныктайды. Есепшот б1рлт деген
1
М
13
— магыналы б!рл!КТ1 
макалада, т.б. колданудагы жшлжт1 есептеу. Шыгарманын жолдары, 
абзацтары, тыныс белплер!, таспа узындыгы, такырыптын аты немесе 
айдар келемх, жумсалган уакыт, сол немесе езге хабарга белшген сагат 
есепшот бфлШ болып табылады.
Сонымен б
1
рге контент-талдау агистемесшщ колдану аясынын шек- 
т е у л т н де есте устау керек. Проблеманын 1зденю кырлары сан катпарлы 
болгандыктан, ол формальды турде талдап-саралауга кене бермейдг Бул 
эаресе кужатты жартылай немесе толык аша алмаудан, сез магынасы- 
нын рен бермеушен, т.б. керхнедЁ
Акпарат жинаудын манызды кез1 жене едгстемес! — бакылау. Бакы­
лау микроэлеуметтж зерттеулер журпзгенде шагын топтарды, ужымнын 
элеуметтж-психологиялык ахуалын, басшылык етудщ тэсхлдерш зертте- 
генде, кактыгыс, шйелешс жагдайын саралауда жаксы нетиже беретш 
ТИ1МШ ЭД1С болып есептелшедг
Элеуметтану гылымындатуйсшу аркылы акпаратты жинау жене объект 
женшде барлык фактшерд! Т1ркеу эдхсш бакылау деп атайды. Ол кара- 
пайым бакылаудан мынандай белплер1 аркылы ерекшеленедг 1) накты 
зерттеу максатына багындырылады; 2) белгш бгр эдкггеме аркылы журпз1- 
лед1; 
3
) бакылаудын мал I меттер! белгш б?р эдхстемемен хаттамаларга, 
кунделжтерге кехшршед
1
; 
4
) бакылау жолымен алынган акпараттын се- 
ш мцшп жэне непздш п тексер1стен етедх.
Бакылаудын сешадшйг» субъект! мен объектшщ аракатынасындагы 
жагдайдын б1ркелкшп, процедуранын курылысы, акпараттын репрезен- 
тативтшп аркылы камтамасыз еттлед!. Солай дегенмен де, бакылау кёбшёсе 
зерггеушшхц психологиялык кещл-куйше, онын талгамына, мэдениетше, т.б. •
370

касиеттерше теуелдх болып келед1. Бул талаптардын зерттеушшщ бакылау 
журпзу кезшде ез сезхне, пшрхне жене кимыл ерекетше барынша сак, 
байыпты болуын талап ететхнхн естен шыгармаган жен, сонда гана окиганын 
табиги желхсх бурмаланбайды. Ал буган керх жагдайда зерттеуш! аныкемес, 
шубе келпретш сен!мсхз акпарат алуы мумкш, сейпп онын байлам-коры- 
тындысы толык делелденбеген, ал усыныстары устхрт, келте болады, бул 
проблеманы шешудщ тихмдх жолын айкындай алмауга экелт соктырады1.
Бакылаудын б!рнеше турлерх бар. Оны журпзу техникасына, кхмдх 
бакылау кажеттхгхие орай бакылау — бакылаулык жене бакылаусыздык, 
ягни спонтандык турлерге белхнедх. Бакылаулык тур1 зерттеудщ тиянак- 
ты жоспарына жене реттшпне сейкес жургхзхледх.
Турактылыгына карай бакылау жуйелх жене кездейсок болып белшедх. 
Жуйел! бакылауда, айталык, айдын ер куншдеп кимыл-ерекет укыпты 
турде кундел^кке тус1р1лш отырады, кездейсок бакылауда акпарат жос- 
парсыз журпзшедг.
Бакылаушынын колданатын едюше орай бакылауды 1штен жене сырт- 
тан бакылау деп те ажыратады. Булардын б1ршш1с1нде зерттеуш! елеу- 
метпк ортага енед1, соган бешмделедх, сейтш окиганы 1штен талдайтын 
болады, сонын непзшде объектш1ц сырт кезге тусе бермейтш кептеген 
купияларын бшуге, ерекше акпарат алуга мумк1нд1к жасалады. Екшил 
жагдайда зерттеуш» топтьщ арасына муше болып енбейдх, бакылау топ- 
тын сыртынан жург!
31
лед
1
. Сондыктан да будан алынган акпарат атустх, 
жещл-желт болып шыгады.
1штен жене сырттан бакылауды ашык турде немесе жасырын (бур- 
кенхш) атпен журпзуге де болады.
Жасырын атпен хштен бакылау (бакылауга алынбаган топ мушелерх 
ерхпТестерхнхн бхрхнщ зертгеушх екенхн бхлмейдх) едетте «жабык» ужым- 
дарды зерттегенде колданылады. Ашык ужымдарда топ мушелерх ездерхн 
галымнын бакылап жургенхн бшухне болады. Сейтш, шамалы уакьгг еткен- 
нен кейш ужым мушелерхнхц зерттеушхге бойы уйренш алады да, ездерхнш 
дагдылы хс-ерекетхне, кенхп мхнез-кулкына кайта енедх.
Буркешш атты жамылып хштен бакылау жасау ен тихмдх тесхл екен 
деп ушкары ой корытуга болмайды. Ашык бакылаудын езхндхк артык- 
шылыктарын умытпаган жен. Эсхресе онын еркхн сурактар беру мумкхн- 
дхгх, кейбхр сетте жагдайга тхкелей катысып, килшй кетух, зерттеушшщ 
топ хшхнде ез1н емхн-еркш устап журе алу мумкхндхп арта туседх.
1
Методы сбора информации в социологических исследованиях. Книга 
2
. М.: 
Наука, 
1990
. С. 
151
; Социологический справочник. Киев, 
1990
. С. 
230
—
231
; 

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: