Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| етістіктерді
атаған. Етістік түбірін екіге бөледі: «таза түрі» ( оқы, жаз ), «келімсек түрі» ( ойн-а, сарға-й, адам-сы ). Бұл қазіргі грамматикаларда негізгі түбір және туынды түбір деген терминдермен аталған. Осы тарауда ғалым етістіктің болымды, болымсыз түрлері туралы, сонымен қатар «етістіктің түп негізі мен болымсыздық түрлеуішінің арасына сыйыса алатын үстеулер – етіс үстеулері деп, етістің жеті түрі барын айтады. Оған қазіргі күні салт және сабақты етістік деп атап жүргендерді түпнегіздің етістері деп көрсетеді. Мысалы, салт етіс ( жүр, ұйықта ) – табыс септеулі сөзді жетектемейтіндер; сабақты етіс ( жаз, ұр ) – табыс септеулі сөзді жетектейтіндер. А.Байтұрсынұлы етістің 10 түрін (өздік ( -н ), ырықсыз ( -л ), ортақ ( -с ), салт, сабақты, беделді ( -дыр ), өзгелік ( -ғыз ), шығыс ( -стыр ), өсіңкі ( -қыла ), дүркінді ( -ңқыра )) көрсетсе, Қ.Кемеңгерұлы 6 түрін (өздік ( -н ), ырықсыз ( - л ), ортақ ( -с ), салт, сабақты ( -т, -ыр, -дыр, -қыз ), беделді ( -т, -ыр, -дыр, - қыз ), Қ.Жұбанов 7 түрін(салт (табыс жалғаулы сөзді жіктемейтіндер), сабақты (табыс жалғаулы сөзді жіктемейтіндер), өздік ( -н ), ырықсыз ( -л ), ортақ ( -с ), өзгелік ( -ғыз, -тыр, -ыт, -ар ), өсіңкі -ңқыра ) көрсетеді (47). А.Байтұрсынұлы жіктеуіндегі беделді және өзгелік етісті Қ.Жұбанов жинақтап, өзгелік етіс түрінде беріп, мұның себебін былайша түсіндіреді: « Бұрынғы өзгелік етіс пен беделді етісті екеуін бір қостық. Үйткені екеуі де – өзге біреу арқылы істелетін іс. Өзге біреуге беделіңді саласың ба, қорқытасың ба – бәрібір. Тіл мұнысын айырмайды ». Ал өсіңкі етісті етіс түрлерінің қатарында беруінің себебін, сүйенер дәйегін де атап көрсеткен. 106 « Өсіңкі етіс мағынасы жағынан етіс емес, сонда да құрылысы жағынан (етіс үстеулері сияқты мұның үстеуі түбір мен ма -ның аралығына тығылатын болғандықтан) етіске ұқсас болғандықтан, жетінші етіске мұны да санадық », – дейді (8, 382). Бұл айтылғандардан Қ.Жұбановтың тілдік топтарды, категорияларды айқындауда олардың семантикаларына ғана емес, формальды белгілеріне де ерекше назар аударып, дәйекті, дәлелді тұжырымдар жасағандығына куә боламыз. Осы жерде айта кететін нәрсе – - жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|