Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| жай сөйлем,
жайылма сөйлем, күрделі сөйлем деп жіктегенін жоғарыда айттық. Ғалым бұл сөйлемдердің тілімізде бар екендігін көрсетіп қана қойған жоқ, олардың әрқайсысына ғылыми анықтама берді. Қ.Жұбановтың « сөйлемнің бастауыш мүшесі мен баяндауыш мүшесі ғана болып, тұрлаусыз мүшесі болмаса, оны жалаң сөйлем, ал тұрлаусыз мүшесі болса, жайылма сөйлем болады » деуін қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисіне қатысты айтылған алғашқы ғылыми тұжырымдама деп қараймыз. Ал ғалымның: « Сөйлемнің бір мүшесі тек жайылма болып қоймай, өзі бір сөйлем болып құралса, өзін сөгіп алып ішін ақтарғанда, бірі бастауыш, бірі баяндауыш болып шықса, ондай сөйлемді күрделі сөйлем дейміз », – деген түсініктемесі қазақ тіл білімі синтаксисінің құрмалас сөйлемін ғылыми тұрғыда танудың бастауы деп есептеуге әбден негіз бар. Профессор Қ.Жұбановтың жай сөйлем ішінде сұрау есімдігінің сұраулық мағынадан басқа да мәнде қолданылатыны туралы ойы грамматикалық категорияларды дәстүрлі (құрылымдық), сондай-ақ қазіргі прагматикалық бағыттағы зерттеулерге бағдар болды деп айта аламыз. Әсіресе Қ.Жұбановтың қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің табиғатына, құрылымына қатысты ойлары қызығушылық тудырады. Мәселен, бірыңғай мүшелер мен жалпылауыш мүшелері бар жай сөйлемді еске салатын, демек, соларға көп ұқсастығы бар құрмалас сөйлемнің сыңарларының жарыса (параллельно) байланысқа түскен түрлерін нақты мысалмен көрсетеді де, мұндай жағдайда да жалпылауыш қызметіндегі есімдіктердің болатынын айтады (25, 24-29). 130 Ғалым қазіргі құрмалас сөйлем аталатын категорияны « күрделі сөйлем » деп атап, оның салалас, сабақтас түрін атайды, салалас сөйлемдерді мағыналарына қарай – ыңғайлас, ереуіл /қарсылықты/, талғама, себеп- салдар, шарт-жағдай деп бес түрге бөледі. Ғалым мұндай жіктеумен ғана шектелмей, құрмалас сөйлемдердің түзілу тәртібін ғылыми түрде түсіндіреді. Ғалым жайылма сөйлемдерді бастауыш жайылма, баяндауыш жайылма, септес жайылма (Hұpымның о сықылды iсiн мен есiткен емеспiн);iлiктес жайылма (о сықылды қымбат малдың маған кеpегi жоқ);жанас жайылма (Алматыға бастап келген жылы, ол iлiм жұмысынан басқаға көңiл бөлген жоқ); қабыс жайылма (Өзi жығылған өкiнбес) деп жіктейді. Профессор Қ.Жұбанов қазақ тіл білімінде сын есімдену (адъективтену) және заттану (субстантивтену) құбылысын да тұңғыш ажыратып, адъективтенген зат есімдердің мағыналарын топтап көрсетеді. Мысалы, 1) адъективтенген зат есім өзі анықтауыш болатын заттың шығу тегін білдіреді ( темір күрек ); 2) адъективтенген зат есім анықтауыш білдіретін заттың атауын білдіреді ( шай қасық ); 3) адъективтенген зат есім анықтауыш білдіретін затпен ұқсастықты білдіреді ( біз тұмсық ); 4) адъективтенген зат есім анықтауыш білдіретін заттың орналасқан жерін білдіреді ( төс қалта, қойын қалта ). Ғалым қазіргі тіл біліміндегі бірыңғай сөйлем мүшелерін, жалпылауыш сөздерді, жалғаулықтардың сөз тіркестіру қабілетін таныта отырып, оларды тектес мүшелеp ( қос тектес, ыңғайлас тектес, таңдама тектес ) деп бөледі. Ғалымда « иесіз сөйлем » деген термин кездеседі. Біз бұл терминді қазіргі жақсыз сөйлем деп түсінеміз. Сонымен, ғалым еңбектерінде сөз тіркесі, сөйлем синтаксисінің – жай және құрмалас сөйлем синтаксисінің алғышарты жасалып, болашақ зерттеулерге соқпақ жасалды. Осы орайда профессор М.Серғалиевтің ғалымға берген мына бағасын келтіруді жөн көрдік: «Оның бұлтартпас логикаға негізделген ойлары мен нәрлі де әрлі тілі, өзінің сөз саптауына тән стилі, заманынан озып, ғылым болашағын ойлайтын асқан білімдарлығы әлі талай ізденістерге үлгі бола беретіні анық» (25, 24-29). Академик-жазушы М.Әуезов Қ.Жұбановты аса ірі зерттеуші түркологтардың қатарына жатқыза отырып, «қазақ және басқа түркі тілдеріндегі сөздердің орын тәртібін белгілейтін синтаксистік нормаларды және олардың тарихи қалыптасу жолдарын қызықты да тартымды етіп баяндап, өз ойын ешкім теріске шығара алмайтын нақты материалмен дәлелдеп бергендігін» атап өтеді. Мұнда Қ.Жұбанов «сөздердің орын тәртібінің қазіргі нормаларында ертеректегі тілден қаншалықты ауытқу барын анықтап, сол арқылы түркі тілдерінің құрылымдық ерекшеліктерінен туатын негізгі заңдылықтарды дұрыс түсінуге» мүмкіндік берумен қатар (2, 359), «қазақ тілі сөйлем мүшелерінің тарихын басқа түркі тілдерінен бөліп қарамай, қазақ тілімен бірге өзі еркін игерген түркі халықтары тілдерімен байланыстыра қарап, тарихи салыстырма методты қолданды» (17, 8-13). 131 Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібін талдаған «Из истории порядка слов в казахском предложении» атты еңбегінде Қ.Жұбанов түркі тілдеріндегі синтаксистік тәртіптердің даму сатысына шолу жасап, анықтауыш сөздер мен анықталушы сөздердің осы күнгі орын тәртіптері (анықтаушы анықталушыдан бұрын тұруы) тіл дамуының бір дәуірінде керісінше болғанын қазақ тілінің фактілерімен дәлелдейді. Бұл өзгерісті ғалым түркі тілдерінің аморфты-синтетикалық құрылысты түрінен агглютинативтік құрылысқа көшу дәуірінде болған ірі оқиға деп топшылайды. Ғалым екі немесе одан да көп сөздердің бірігуінің нәтижесінде жалқы есім болатын құбылысты негізгі зерттеуінің арқауы ете отырып, көп мәселені қозғайды. Анығырақ айтқанда, жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|