Кипаристер тұкымдасы (Cupressaceae)

Бақылау сұрактары:
1. Ашык тұқымдылардың (жабыктұкымдылардың) жалпы сипаттамасы.
2. Тұқым, оны ң спорадан айырмашылығы.
3. Қылкан жапырақты ларды н морфологиясы.
4. Қылкан ж апырақтылар мен гнеталардың көбеюі, даму процестері.
5. Қылкын жапырақты ларды н классификациясы.
6. Қарағайдың аналык, аталык бүрлерінін куры лысы.
7. Қылкын жапырактылардың тозандану, урыктану жэне тұқым пайда болу 
процестері.
8. А ш ық тұкымдылардың тіршілік цикліндегі спорофит жзне гаметофит.
9. Қабыршакты тұқымдылар мен қылкан жапырақтылардың уксастыктары мен 
айырмашылығыгы.
10. Аш ық тұкымдылардың эфолюциясы.
Ж А БЫ Қ ТҰ ҚЫ М ДЫ ЛАР НЕМ ЕСЕ ГҮЛДІ ӨСІМ ДІКТЕР бөлімі -
AN G IO SPERM A E, MAGNOLIOPHYTA
Гулді өсімдіктер деп аталу себебі, тек кана бул өсімдіктерде барлык 
мүшелері бар гүлі болады. Бұл ен үлкен бөлім 390 тұкымдасы, 13 мың туысы 
және 240 мың түрі белгілі, ен жоғары уйымдаскан, жас жэне ең кең таралған, 
сонымен бірге практикалык маңызы үлкен өсімдіктер бөлімі. Гүлді өсімдіктер 
(казба қалдықтары бойынш а) ю ра дәуірінін соңында, бор дэуірінің басында 
пайда болған, ал бор дәуірінін ортасында тез 
таралып баска өсімдіктерге 
Караганда басы мдылык таныткан. Орыс систематигі М .И.Галенкиннің (1927 
жылы) пікірі бойы нш а Ж ер бетінде планетарлык өзгерістер болған. Атап 
айтсақ, кургакш ылык жэне өте каркынды жарықтың түсуі. Мундай климаттык 
өзгерістер папоротниктэрізділер мен жалаңаштұкымдылардың бейімделе алмай 
жойылуына 
себеп 
болып 
табылады, 
ал 
жабықтукымдылар 
жас 
топ 
болғандыктан 
бейімделіп, 
тіршілігін 
жалғастыра 
берген. 
Ж абыктүқымдылардың 
кең таралуы гаметофиттің өте ж аксы корғалуына 
байланысты, гүлдің пайда болуы, әсіресе ж ана бөлімдері бар, тек кана 
жабықтүқымдыларға 
тэн 
күлтенің 
пайда 
болуы 
гаметофиттің 
корғаныштылығын 
арттырды 
(«гүл» 
деп, 
кабықты 
тукымдыларда 
микроспорофилдер мен мегаспоралардын жиналған шогын атайды, мысалы, 
эфедра). Гүл - бұл көлемі 1 мм болатын бірнеше бірігіп өсіп кеткен жеміс 
жапырақшалары, ал күлте - бұл мегаспорофилдер. Тозаңкаптар - бұл түрі 
өзгерген микроспорофилдер, ал тозан — бұл микроспорангия.
Тұқы мбүрінің 
курылысы. 
Тұкымбүрі 
үстіңгі 
жағынан 
2 
қабатты 
интегументпен жабылған, ол жоғаргы бөлігін жаппай, тозаңжолын түзеді. 
А налық өскін — редукцияға ушыраған, клеткалык күрылымы жок, 8 ядролы 
ұры к қапшығынан тұрады. Ж абыктүкымдылардың баска өсімдіктерден негізгі 
ерекше белгісі косарынан үрыктануы. О ны 1898 жылы Навашин ашты.
Ұрықтану. 
А талы кты ң тозаңкаптарында микроспоралар немесе тозандар 
түзіледі, олар өсе келе 2 клеткалы аталык өскінге айналады: антеридиапьды
51

жэне 
вегетативті (тозан түтігін түзеді). Осы күйінде тозан — аталык өскін 
аналыктын аузына келіп 
түседі. Вегетативті клетка созылып тозан түтігін 
түзеді. тозаң 
түтігі түкымбүріне карай өседі. А нтеридиальды клеткадан 2 
спермия түзіледі, тозан түтігі спермияларды ұры к калтасына жеткізеді. Ұрық 
калтасына жеткен сон ұрык кабы жарылып. спермиялар шығып, бірінші 
спермия жүмыртка жасушасымен косылып, үрыктану жүреді. екінші спермия 
орталық ядроға жакындап косылады. 3 жеміс жапыракшасынан туратын 
ядродан екінш ілік эндосперм дамиды. Эндосперм аналык жэне аталык 
өсімдіктердін белгілерін сактайды, сондыктан эндосперммен коректенген үрык 
тұкымкуалауш ылык белгілерін жаксы сактап. коршаған орта кұбылыстарына 
тез бейімделе алатын касиеттерге ие болады. Мұндай процесс косарынан 
үрықтану деп аталады.
Ж абыктүкымдылардың 
морфологиялык - анатомиялык күрылымы 
күрделі. Вегетативті мүшелер күрделенген, алуантүрлі. Өткізгіш ұлпалар 
түтікшелер жүйесінен 
тұрады, ал олар судың жэне минералды түздардын 
өсімдік мүшелеріне тез жеткізілуін қамтамасыз етеді. Ж абыктүкымдыларда 
жапырактары түсетін формалар пайда болған. Ш ептесін тірш ілік формасы 
басым болып келеді. Гүлді өсімдіктерде вегетативті көбею өте жаксы дамыған.
Гүлді өсімдіктердін шығу тегі. Ж абыктүкымдылардын пайда болу мерзімін 
ескере отырып (юра дәуірі - жалаңаш түкьш ды ларды ң каркындап даму кезені) 
олардың ата-тегі жаланаштұкымдылар деп есептеледі. Гаметофит редукциясы 
жаланаштүкымдыларда басталып, жабы ктүкымды ларда жалғаскан (8 ядролы 
урык. архегониялардын жойылуы).
Гүлді өсімдіктердің пайда болуыньщ бірінш і теориясы - Псевданциев 
теориясы («псевдос» - жалған, «антос» - гүл). Бұл теорияның негізін Австрия 
ғалымы 
Ветштейн 
калаған. 
Ветштейн 
теориясы 
бойынша 
жабыктүкымдылардың 
гүлі 
эфедралардың 
микроспорофилдері 
мен 
мегаспорофилдерінен пайда болған. ¥ с а к коршап орналаскан жапырактар ұзак 
эволюция процесінің нэтижесінде гүлсерігіне айналуы мүмкін. О сылайш а 
тозанды 
өсімдік калыптасуы 
мүмкін 
еді. 
М егаспорофилдер 
эволюция 
нэтижесінде аналыкка айналуы мүмкін. Қоршап орналаскан жапырактар 
негізінен гүлсерігіне ай налган. Ал енді калайша косжынысты гүл пайда болған 
деген сүракка тозанкаптар мен аналыкка жатынньщ косылып өсуінен деген 
теория сенімсіз болды
Екінші теория - стробилярлы теория. Бұл теорияның негізін ағылшын 
геоботаниктері Арбер мен Паркен (1906) калаған. Олардың зерттеулері 
бойынш а 1896 жылы (казба калдыктарынан табылған) аш ы лған косжынысты 
бүрлі беннетиттерден гүл пайда болған. Қоршап орналаскан жапырактар 
эволю ция 
нәтижесінде 
гүлсерігіне 
айналып, 
ал 
м икроспорофилдер 
-
тозанкапка, мегаспорофилдер аналык жатынға айналган. О сындай 
жолмен 
магнолия типті косжынысты гүл пайда болуы мүмкін еді.
1970 
жылы 
совет 
систематигі 
А Л .Т ахтадж ян 
беннетиттер 
мен 
жабыктұкымдьглардың бір ата-тектен шығуы әбден мүмкін деп тужырымдады, 
бірак неден пайда болғаны белгісіз. М үмкін түқымды папоротниктерден пайда 
болған шыгар.
52

Тахтаджянның пікірі бойынша жабыктұкымдылар Азиянын онтустік -
шығысында пайда болған. Кейбір авторлар коңыржай белдеуде пайда болған 
дейді. 
Гүлді 
өсімдіктердін 
эволюциялық 
белгілері: 
ағаштар, 
буталар. 
көпжылдык, біржылдык шөптесін өсімдіктер; өсімдіктердің сабағы алғашында 
тік болған, бірак кейін төселмелі, жатаган, өрмелегіш жэне т.б. түрлері пайда 
болған; мәңгіжасыл ж әне жапырағы түсетін формаларының болуы, жәй бутін 
жапырактар, 
сонымен 
бірге 
жэй 
тілімділген, 
күрделі 
тілімделген 
жаиырактарынын болу
ы;
гүлшоғыры алғашында күрделі болып одан кейін дара 
гүлшоғырлы өсімдіктер де пайда болған; актиноморфты және зигоморфты 
гүлдер; кос гүлсерікті жэне дара гүлсерікті формалары бар; гүлдерінің 
мүшелері дара орналаскан, содан кейін бірігіп кеткен; түкымдары екі 
жарнактан жэне бір жарнактан түрады.
Гүлді 
өсімдіктер 
екі 
класка 
бөлінеді: 
косжарнактылар 
жэне 
даражарнактылар.

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: