АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ СИНТАКСИСІ

268
деген шумақтың алғашқы екі жолы да, келесі екі жолы да – 
түгел бір идеяны (поэтикалық ойды) – халық басына түскен 
ауыр кезең – «Заман» туралы зарды білдіреді, тіпті, керісінше, 
мұнда негізгі логикалық ой алдыңғы екі тармақта тұр да соңғы 
екеуінде сол процестің нәтижесі баяндалған; «бастан бақ-
дәулет ұшып» ел жаяу шұбырғанда, ізінен шаң борайтыны 
айтылған. Тіпті өлеңнің басындағы алғашқы шумақтың:
Қаратаудың басынан көш келеді, 
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді,–
деген екі жолы соңғы тармақтардағы:
Ел-жұртынан айрылған жаман екен, 
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді,–
деген негізгі ойға жанаспай, қайдағы бір тайлақ, көш тура-
лы тәрізді болып көрінгенімен, бұл жолдардың осы шумақта 
айтылмақ мазмұнға іштей қабысып тұрғаны байқалады. 
Мұндағы көштің басқа жерде емес, «Қаратаудың басынан» 
келе жатқаны осы шығарманың тұтас идеясын танытады, яғни 
өлең қазақ халқының жоңғарлардан жеңіліп, ата-баба мекені 
Қаратаудан жылыстағанын баяндайтындығын осы бірінші 
тармақ ашып береді.
Сюжетті ұзақ шығармаларда да көбінесе төрт тармақ 
мазмұны жағынан да, грамматикалық құрылысы жағынан 
да біртұтас дүние болып келетіні аз емес. Мысалы, «Қозы 
Көрпеш-Баян сұлу» поэмасының қай жырланысында да екі 
түрлі шумақты ұшыратамыз. Айталық, Шөже жырланысында:
Жарасқан нар түйеге биік өркеш, 
Мен сөйлесем, жұрт тыңдар ертелі-кеш,–
деген алғашқы екі жол, әсіресе біріншісі, автордың айтпақ 
негізгі ойына:
Сәтті күні екеуін Құдай қосқан,
Ғашық болды Баян мен Қозы Көрпеш,–
деген тармақтарға жанаспайды. Ал келесі шумақтардың бірін 
алсақ, мұнда төрт жолдың төртеуі де бір ойды баяндайды:
Екі бай сәтсіз атқа мінбейді екен,
Жұмыссыз ел аралап жүрмейді екен. 
Екеуінің дәулеті мол болған соң, 
Бір-бірінің қасына келмейді екен
103
.
103
Қозы Көрпеш-Баян сұлу. - Алматы, 1959. - 125-б.

269
Алғашқы шумақта жеке-жеке төрт субъект бар (нар түйенің 
өркеші, жұрт, Құдай, Қозы мен Баян), соңғы шумақта бір-ақ 
субъект (екі бай). Соңғы шумақты грамматикалық тұтас едини-
ца етіп тұрған да осы белгі.
Төрт тармақ түгелімен айтылмақ ойға қатынасып, шу-
мақты синтаксистік тұтас дүние етіп тұрған өлеңдерде ол 
тармақтардың ішкі синтаксистік құралымы біркелкі болмай-
ды. Халық өлеңдерінде, эпостық жырларда және Абайдан өзге 
қаламгерлерде көбінесе алғашқы екі тармақ жеке-жеке шағын 
сөйлем болып құрылады. Мысалы:
1) Той қылып екі қатын көп мал сойды.
2) Тойында жұрт жиылып етке тойды.
3) Баба түкті Шашты Әзіз ақтан келіп,
Қозыке мен Баянның атын қойды.
(«Қозы Көрпеш», 128).
Мұнда бірінші, екінші тармақтар – бастауыш, баяндауыш-
тары жеке жайылма сөйлемдер.
Сүйінбайдың:
Хан Тезек, орныңнан тұрмаймысың? 
Сүйінің келді, мойныңды бұрмаймысың? 
Балаңды алса, Құдайдың өзі алды,
Қарсылық Құдайыңа қыламысың? –
деген шумағын алсақ та, автор алғашқы екі жолды екі сөйлем 
етіп береді.
11 буынды, 4 тармақты өлеңдердің алғашқы екі жолының 
мұндай синтаксистік құрылысы – қазақ поэзиясында едәуір 
ұшырасатын кәнігі жолы. Бұл – өлең өлшеміне байланысты 
туған құрылым. Буын санының едәуір молдығы әрбір тармақта 
онша үлкен болмағанымен, аяқталған шағын бір сөйлемді 
немесе жайылма бір фразаны сыйғызуға әбден мүмкіндік 
береді. Абай да қазақ поэзиясының бұл амал-дәстүрін еркін 
пайдаланған. Оның 11 буынды, 4 тармақты біраз шумақтары 
осылайша құрылған, яғни алғашқы екі жолы параллель жеке 
сөйлемдер де соңғы екеуі көбінесе күрделі (құрмалас немесе 
жайылма) бір сөйлем болып келетін шумақтар:
1) Осы елде бозбала жоқ сөзді ұғарлық,
2) Үзілмес үмітпенен бос қуардық.

270
3) Әйтеуір ақсақалдар айтпады деп
Жүрмесін деп, азғана сөз шығардық (I, 37).
1) Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,
2) Ашуың – ашыған у, ойың – кермек.
3) Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық –
Кім көңілді көтеріп болады ермек (I, 26).
Бұл – Абайға дейінгі қазақ өлеңінің әбден қалыптасқан, ең 
сипатты синтаксистік құрылысы. Осы құрылысты XIX ғасырда 
етек алған діни қиссалардың авторлары да пайдаланған. Мы-
салы, «Салсал» бастан аяқ дерлік осы құрылыспен жазылған:
1) Екеуі шығып кетті мұндай шетке, 
2) Сыйынады бір жасаған Құдіретке. 
3) Бір алтынлы сарайға жетіп келіпті, 
Биіктігі таласқан асман-көкке.
1) Ағып ятқан төрт жақта бұлағы бар,
2) Сайрап тұрған бұлбұлларның тұрағы бар.
3) Құбыла тарафында ол сарайның
Бау-бақшалы йеміслі шарбағы бар.
Әрі қарай осылайша кете береді. Мұндай біркелкілік, сөз 
жоқ, жырдың көркемдік бояуын жарқыратпайды, керісінше, 
өлеңнің әр тармағын (алғашқы екеуін) қарапайым, біркелкі 
констатацияға айналдырып:
1) Мұндай яхшы шарбақны көрді дейді,
2) Бұрын мұндай көрген йоқ йерні дейді,–
деген сияқты жадау сөйлемдерді ұсынады. Өйткені буын саны 
қанша көп болғанмен, 11 буынның шеңберіне сыйғызылған 
бір сөйлемге не әсем эпитеттерді, не өзге көркемдеу элемент-
терін пайдалану мүмкіндігі бола бермейді: шарбақ қандай 
әсем болса да, «яхшы»-дан өзге эпитетті қабылдай алмай тұр. 
Сірә, біздіңше, «Салсал» тәрізді туындылардың көркемдік-
эстетикалық дәрежесінің (идея-мазмұнын былай қойғанда) 
төмендігінің біріне бұл да себеп болатын тәрізді. Сондықтан 
да қазақтың халық әдебиетінен бастап, жеке қаламгерлер ту-
ындыларында бұл синтаксистік құрылыс бастан-аяқ қолда-
нылмағанын көреміз. Мысалы, Шал ақынның:

271
1) Кәрілік қонақ екен жүр демейтін,
Мүшеңді сылап, кеміріп үндемейтін.
2) Бәрінен бұл шіркіннің сараңдығы
Тобына қыз-бозбала кір демейтін,–
деген шумағында алғашқы екі тармақ – екі бөлек сөйлем емес, 
мұнда субъект біреу (кәрілік), екінші тармақ – біріншідегі 
бастауыштың жайылма анықтауышы болып келгендіктен, 
11 буынды бір тармаққа «мүшеңді сылайтын, кеміретін, өзі 
үндемейтін» деген тәрізді образды үш эпитет түгел сыйып тұр.
Шернияз Баймағамбет сұлтанға:
Білемін, хан Бәйеке, нарлығыңды,
Келсе – кең, қайтса – қайтпас тарлығыңды,–
дегенінде төрт тармақты шумақтың алғашқы екі жолына жа-
йылма бір-ақ сөйлемді берген, яғни екінші жолда образды анық-
тауыштары бар толықтауышты 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: