261
Болыстықтан
пайда қып,
Шығыныңды алсаң, жаман ба?
Қалжындаймын әншейін,
Оған келе де бермес шамаң да! (I, 75).
Мұнда сұраулы сөйлемдер арқылы келекелеу реңкі бар.
Модальдық реңк тұтастығын білдіретін амалдар алуан түрлі
болып келеді. Мысалы, кейбір шумақтарда немесе абзацтарда
ұйқасқа алынған сөздердің семантикалық өңінде белгілі бір
бояу біркелкі болуы мүмкін. Мысалы, «Болыс болдым, мінеки»
өлеңінің біраз бөлігі
дүпілдеп, дікілдеп, күпілдеп
тәрізді сөздерді
ұйқасқа қатыстыру арқылы жасалған. Бұл сөздер сол бөліктегі
сөйлемдерге тұтас модальдық бір өң береді де, синтаксистік
бір шоғырға топтастырады.
5. Белгілі бір сөзді немесе сөз тіркесін қайталап беру арқылы
да сөйлемдерді синтаксистік тұтас единица етіп құрастыру
тәсілі бар.
Байлар да
мал қызығын біле
алмай жүр,
Жаз жіберіп, күз атын міне
алмай жүр,
Сабылтып, күнде ұрлатып, із жоғалтып,
Ызаменен ыржиып күле
алмай жүр
(I, 33), –
деген шумақты тұтастырған элементтердің бірі –
алмай жүр
сөзінің қайталап келтірілуі.
Бұл тәсілмен бірер шумақ тұтастығын ғана емес, кейде өлең
тұтастығын да жасайды. Мысалы, Абай «Көңіл қайтты достан
да, дұшпаннан да» деген шығармасының соңғы 8 шумағын
алмай жүр
сөздерінің қатысуымен жасаған. Дәл осы тәрізді
сипат Абайдың «Қартайдық,
қайғы ойладық, ұлғайды ар-
ман» шығармасында да бар. Мұндада 8 шумақ
деп
көмекшісі
арқылы жасалған. Бұл сөздің әрбір үш тармақта қайталап келіп,
ұйқасқа қатынасуы – ең алдымен жеке-жеке шумақ жасауға
қажет болған болса, екіншіден,
шығарманың едәуір бөлігін
негізгі идеяға топтастыру үшін қолданылған.
1. Күрделі синтаксистік тұтастықты құрайтын сыртқы тәсіл-
дердің және біреуі ұйқасты морфологиялық көрсеткіштері
бірдей тұлғадағы етістікке құру:
Ер ісі ақылға ермек, бойды
жеңбек,
Өнерсіздің қылығы өле
көрмек.
262
Шыға ойламай,
шығандап қылық қылмай,
Еріншек өздігінен көпке
көнбек
(I, 26).
Мұнда ер адам, өнерсіз адам, еріншек адам туралы үш бөлек
ой айтылған, үш дербес сөйлем бар, бірақ бұлар – бір-бірімен
тұтасқан дүние, тұтастырып тұрған, бір жағынан, ой бірлігі
(үш сөйлем де ақынның замандастары – жалпы адам туралы)
болса,
екінші жағынан,
-мақ
тұлғасымен берілген етістіктен
болған ұйқастар.
2. Етістіктен болған мүшенің біркелкі тұлғада берілуі
сөйлемдердің синтаксистік тұтас единица болып топтасуына
қатысады.
Құрбыңның тәуір
Достарыңызбен бөлісу: