Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

299
Босқа ұялып,
Текке именіп...
Сырласа алмай,
Сөз аша алмай...
Бірақ «Кешегі Оспан» типтес өлеңдегі шумақ пен «Ем таба 
алмай»-дағы шумақтың синтаксисіндегі басты айырмашылық: 
алдыңғыда ең соңғы
сөз – алдыңғы тармақтардағы айтылған 
ойдың түйіні, яғни мұнда басыңқылық, дербестік сипаты 
күшті:
Ұрла, қарла,
Жұртты шарла,
Ойла, барла – 
не болар 
(І
,
152).
Ал «Ем таба алмай»-дағы соңғы сөзде мұндай сипат жоқ, 
ол – алдыңғы тармақтардың жалғасы ғана: бетті бастым, тұра 
қаштым 
жалма-жан; 
жай жатпағым, тыныш таппағым 
күш бо
-
лып 
т.т. Бұл өлеңде өзгелерге қарағанда инверсия мен тасымал 
әлдеқайда жиі кездеседі:
Босқа ұялып,
Текке именіп.
Кімді көрсем, // мен сонан 
Бетті бастым
Тұра қаштым
Жалма-жан, –
дегенде тасымал да (3-тармақта), инверсия да 
(тұра қаштым 
жалма-жан) 
бар. Әсіресе инверсия барлық шумақта қолда-
нылған: шумақ соңына келтірілген соңғы тармақ инверсиялан-
ған сөйлем мүшесі болып келеді.
«Бай сейілді», «Буынсыз тілің» сияқты өлеңдер де ұйқас 
суреті жағынан 
аабввб 
болып, жоғарғы талдағандармен бірдей 
түседі, бірақ олардың синтаксистік құрылысында сәл өзгешелік 
бар. Бұлардың шумағы 
ааб 
– 
ввб 
болып екі тепе-тең бөлікке 
бөлінеді, олар өзара көбінесе синтаксистік параллельдер бо-
лып келеді:
1) Өзі ұлыққа
Қадір жоққа
Қарамай өз халқына.

300
2) Сөз қатырмай,
Жөнді айырмай
Жұртқа шабар талпына (І,113).
Сөйтіп, үш тармақтан бір сөйлем құрылып отырады. Әр 
бөліктің бір-бірімен байланысы көбінесе мағына жағынан ғана 
жүзеге асырылған. Әр бөліктің алдыңғы екі тармағы көбінесе 
параллельдер болады:
Буынсыз тілің,
Буулы сөзің... 
Елде – сияз, 
Ойда – ояз... 
Жасы – құрбы, 
Жаны – тұрғы...
Алты тармақты өлеңнің тағы бір түрі 
абабвв 
суретті жалғыз 
шумақтан тұратын аударма өлең («Ғашытық іздеп тантыма») 
екенін жоғарыда талдадық. Бұл да – бір синтаксистік тұтастық: 
алғашқы төрт жол – баяндау, соңғы екеуі – соның түйіні:
Ғашықтық іздеп тантыма,
Аз күн әуре, несі іс?
Өзіңнің қара артыңа,
Өткен өмір – бейне түс. 
Өлгенше болар бар ма дос?
Қуаныш, қайғы – бәрі бос.
Абайдың алты тармақты өлеңдерінің ішінде буын саны 
жағынан алдыңғылардан мүлде бөлек келген дүние – «Мен 
жазбаймын өлеңді ермек үшін» деген 11 буынды өлеңі. Әдетте, 
қазақ әдебиетінде, Абайдың өзінде де бұл өлшемді өлең 4 
тармақтан шумақталады. 6 тармақпен келген бұл бір өлең 
Абайда 
аабава 
ұйқасымен берілген. Синтаксистік құрылысы 
жағынан 11 буынды 
ааба 
суретті өлеңдерімен бірдей. Тек 
жалғастырылған 5-6-жолдардың екеуі қосылып, бір сөйлем 
құрайды да ол мазмұны жағынан алдыңғы төрт жолда айтылған 
ойдың қорытындысы (тұжырымы) болып шығады. Мысалы, 
1-шумақтың:
Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар, 
Көңлінің көзі ашық, сергегі үшін (I, 96), –
деген соңғы тармақтары алдыңғы төртеуіндегі ақынның өлеңді 
не үшін, кім үшін жазатын өз сырын баяндаса, соңғы
жолдарда 

301
сол жазылған өлеңді қандай адамның ұғар қабілеті барын түйеді. 
Тегі, Абай шығармаларында шумақтың констатация (баяндау) 
мен тұжырым болып екіге бөлініп келуі едәуір кездеседі. Және 
бұл тәсілді ақын әр алуан тармақты (мысалы, «Сегіз аяқ»), әр 
алуан буынды өлеңдерінде қолданады. Мысалы, соңғы жол-
дары тұжырым болып келетін 6 тармақты өлеңдердің ішінде 
«Мен жазбаймын...» деген шығармасы 11 буынды болса, дәл 
осындай сипат аралас буынды болып келетін «Қор болды жа-
ным» өлеңінде де бар. Мұнда ұйқас суреті – 
абабвв:
Сайрай бер, тілім,
Сарғайған соң бұл дерттен.
Бүгілді белім,
Жар тайған соң әр серттен.
Қамырықты көңіл, 
Қайтсе болар жеңіл? (I, 99).
Тіпті бұлардағы соңғы тармақтарды тұжырым деген-
нен гөрі салдар деуге де болады. Алдыңғы жолдарда се-
беп айтылған, соңғы екеуінде осының салдары баяндалады: 
көңілдің қамырығуы – дерттен сарғайып, жары сөзден тай-
ып, белі бүгілуінен. Мұндай тұжырым-салдармен бітетін 
шумақтар үшін қажетті шарт көбінесе соңғы екі жолдың 
өзара ұйқасып, өзгелерден оқшау берілуі (біз талдаған 
аабввб 
ұйқасты өлеңдерде бұл жоқ). Әрине, бұл – қатаң шарт емес, 
соңғы
екі шумағы өзара ұйқасып келген 6 тармақты өлеңдердің 
ішінде түгел шумақ бір ғана ой (бір ғана сөйлем) болатын да 
кездері бар. Мысалы, «Қуаты оттай бұрқырап» деген өлең 
шумағының алдыңғы төрт жолы күрделі, бірыңғай анықтауыш 
немесе анықтағыш сөйлемдер болып келеді де соңғы екі жолы 
солардың түйіні іспетті негізгі ой болады:
Қуаты оттай бұрқырап, 
Уәзінге өлшеп тізілген. 
Жаңбырлы жайдай сырқырап, 
Көк бұлттан үзілген 
Қайран тіл, қайран сөз – 
Наданға қадірсіз (I, 221).
Мұнда алдыңғы жолдар – 5-жолдағы 
тіл 
дегеннің анық-
тамасы (қандай тіл?), соңғы екі жол «осындай, осындай тілдің 
наданға қадірі жоқ» – деген негізгі ойды білдіреді.

302
14 тармақты «Сен мені не етесің?» өлеңінің синтаксистік 
құрылысы айрықша талдауға тұрарлық өте қызық. Жалпы 
тармақ саны 14 болғанмен, бұл өз ішінен жеті-жеті тармақтан 
екіге бөлінеді. Бұл шығарманың буын саны мен ұйқасу суреті 
де өте күрделі:
1. Сен мені не етесің 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: