Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
-лық, -лылық, -шылық, -мақ
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| -лық, -лылық, -шылық, -мақ
жұрнақтарымен жасалған тұлғалар: өршілдік, қорғалауықтық, қызықпақтық, күлкішілдік, тоқтаулылық, байлаулылық, сез - бек, сүймек. Мысалы: Адамзатқа не керек: Сүймек, сезбек, кейімек... Арымас әдет болды күлкішілдік. Абайдың қызба бастық, әсем салдық, күлкі тоқтық, зор болғандық, адам жаулағандық деген сияқты күрделі есімде- рін де осы қатарға жатқызуға болады. Абай текстеріндегі жаңа қолданыстарды үлкен бір тобы етістіктер саласында. Ақан - сы жұрнағымен ондаған жаңа етістіктер жасап қолданады: қайраттасу, әсемсу, жарамсақсу, ел керексу, жер тәңірісу, еңбегі жоқ еркесу т. т. Бұлар – Абайдан басқалардың тілінде жоқ сөздер. Сірә, көркем шығарма тіліндегі лексикалық неологизмдер- дің қолданысында да стильдік мақсат көзделуі мүмкін. Демек, кейде бұл жаңа сөздердің жалпы тілдік немесе жеке авторлық қолданыстар екенін айыру да қиын. Әдетте лексикалық не- ологизмдер әдеби тілге еніп, жалпыхалықтық нормаға айнал- са, авторлық неологизмдер тек сол контексте ғана орын алып, көбінесе бірқолданар сөздердің қатарында тұрады. Абай тіліндегі жоғарыда көрсетілген жаңа туынды тұл- ғалардың көпшілігі жалпы әдеби тілде қолданылу мүмкінші- ліктері бар сөздер (ғылымда оларды потенциалды сөздер дейді) болғанмен, кейін белгілі бір номинативтік мағынада жалпыхалықтық тіл қорына көшпеді. Зерттеу желісіне орай қайталап айтатынымыз Абай өлең- дерінің негізгі тақырыбы – адам, оның психологиялық күйі, қимыл-харекеті, ішкі, сыртқы портреті екендігі. Бұл тақы- рыптарды Абай бұрынғы ақын-жырауларша жалпы констата- ция немесе сол адамға қарата айтылған дидактикалық үгіт-ақыл түрінде қозғамайды, ол адамның сын-сипат, іс-әрекеттерін нақты суреттейді, әр іс-қимыл, мінез-құлықты жеке-жеке дәл атау түрінде жырлайды. Сондықтан адамның психологиялық 75 күйін білдіретін сөздерді өлең тіліне молынан енгізеді. Бұл – өзіне дейінгі қазақ поэзиясында көзге түспеген құбылыс. Мысалы, сүйіскен жастардың ішкі көңіл күйлерін суреттеу үшін суыну, ысыну, бос шошу, жүрегі лүпілдеп, саусағы суыну, иықтары тиісу, көздері төмендеу сияқты сөздерді өлең тіліне қосады. Бұлар – нақты сурет беретін сөздер. Абай поэзиясында жалпы толғаныспен қатар, нақты кар- тинаны берудің де кеңінен орын алуы тағы да оның шы- ғармашылық ерекшелігі болса, мұның тілдегі көрінісі нақты қимыл-қозғалысты, іс-әрекетті, сын-сипатты білдіретін сөз- дерді өлең тіліне еркін енгізуі болып табылады. Мысалы, «Аттың сыны» деп өзіміз ат қойып жүрген «Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ» деп басталатын өлеңіндегі жылқының ке- кілі мен құлағынан бастап көтендігіне шейін бүкіл сыртқы түр-тұрпатын атайтын сөздердің шоғырымен келуі осы өлең- нің мазмұны мен стиліне сай болып тұр. Немесе құс салып, ит жүгірткен аңшылық туралы «Қансонарда бүркітші шығады аңға» деп басталатын өлеңіндегі бүркіттің түлкіге түскен картинасын, құсына мәз болған аңшының «сілке киіп ты- мақты, насыбайды бір атып» көңілі жайланған пішінін бейне қылқаламмен салған суреттей көз алдымызға елестетеміз. Де- мек, мұнда да бүркітші, аңшы, қағушы, қыран құс, томаға, түлкі және аузын ашып қорқақтау, тісін қайрау, қанат, құй- рық суылдау деген сөздер өздерінің тура номинатив мағы- насында өлеңге қатыстырылады. Бұрынғы қазақ поэзиясында мұндай сөздер көбінесе образ үшін алынатын-ды. Мысалы, Махамбет: «Мен ақ сұңқар құстың сойымын » жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|