Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| қоңыр көру
тіркесін жасап алған. Ал: «Бөтен елде бар болса, Ежеттесің, сыйласың » дегенінде көпшілікке түсінікті сыйлас сөзіне сино- ним етіп сирек қолданылатын ежеттес сөзін таңдайды. Синонимдік қатарларды өлеңнің бір тармағының бойын- да емес, қатар тармақтарда келтіріп қолдану ақын шеберлігін қажет етеді. Бұл тәсіл де әрі бір тұлғаны қайталай бермеу талабын орындаса, әрі өлеңнің сөздігін құбылтып, әсерін күшейтеді. Мысалы: «Өлмектен басқа дауа жоқ Алланың салған дертіне. Құтылмас құл жол таппас Иенің салған өртіне» деген қатар тұрған төрт жолда Алла мен Ие сөздерінен синонимдік қатар түзіп қолданған. Сол сияқты: « Қорқытпай орнықтыр Шошынған жүректі» десе де қорқу мен шошу – мағыналық бояулары ұштасатын сөздер. « Өтірік берген қағаздың Тауып алып жалғанын » дегендегі өтірік пен жалған да осы топтан табылады. Етістіктер – мағына жағынан синонимдер қатарын түзуге өте бір икемді сөздер. Абай бұл мүмкіндікті де бос жібермейді: Сөз көбейді, ұлғайды... Тоқтамады, тұрмады Кетті ор- тадан асылым... Осы өлеңде лексикалық синонимдермен қатар контекстік немесе стильдік синонимдерді пайдалану – поэтикалық тәсілдердің бірі. Абай тілінде бұл амал да сирек- теу болса да орын алған. Мысалы, « Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек» деген жолдарда өлді мен өтті сөздерін тек осы контексте ғана синонимдік қатар деп тануға болады, әйтпесе өткеннің бәрі – өлгендік емес қой. Сол сияқты « Сайра да зарла, қызыл тіл, Қара көңілім оянсын» дегеніндегі етістіктер де – екі түрлі қимыл атаулары болғанымен, бұл контексте мағыналары жуықтатылған қолданыстар: ақын көңілі зарлау үшін сайрай- ды, сайрау арқылы зарлайды. Бұл етістіктердің арасындағы қайталанатын да шылауын келтіруі де оларды мағына жағынан шендестіріп тұр. Синонимдік қатарлардың біреуін ұйқас үшін таңдау да жоқ емес. Абай «намаз білмес пақыр» Абыралының портретін 92 берген өлеңінде: «Қирә, тін оқытып Көріп едім – шатылды » дейді. Мұндағы шатылды – шатасты сөзінің синонимі, оның тек шатасу емес, сол шатасудың нәтижесінде ұсталып қалу (надандығын білдіріп қою) деген де реңкі бар, бірақ бұл жер- де ақын дәл осы синонимді қолданғанда алдыңғы және кейінгі жолдармен ұйқас құрау талабынан шыққан. «Мен жасымнан көп көрдім Мұсылманды, кәпірді. Абыралыдай көрмедім На- маз білмес пақырды. Қирә , тін оқытып Көріп едім – шатылды. Ниет қыла білмейді не қылады нәпілді » ... «Ішім өлген, сыртым сау» деп басталатын өлеңіндегі: «Кісі алдында кірбеңдеп Шабан, шардақ және шау » деген жолда- рында ұйқасқа алынған шау сөзі де синонимдік қатардан таң- далған болса, бұл да 28 жолдық бір өлеңнің сау~жау~ япырмау~дау... деп кете беретін біркелкі ұйқасы үшін алынған. Бірақ бұл тәсіл өзгелерде де, Абайда да аса жиі қолданылмаған, өйткені күшті ақын әдетте ұйқас іздеп қиналмайды, ал қатарынан ондаған жолдарды бір ұйқасқа кұру – Абай үшін қалыпты құбылыс. Бір өлеңге немесе өлеңнің бірнеше тармағына (жолына) бір ұйқасты алу, яғни моноұйқас – Абайда өлеңнің тұтастығын сомдайтын тәсіл. Мұндайда Абайдың өлең ырғағына келгенде мықты ақын екендігі ғана көрінбейді, соны- мен қатар сөз байлығы, сол байлықты айтпақ ойына (өлеңнің тақырыбы мен мазмұнына) орайластыра жұмсау таланты ғаламат екені байқалады. Қазақ өлеңінің ұйқас суреті жағынан да, моноұйқасты қолдану жағынан да Абай – теңдесі жоқ әрі кейінгілерге жол салған ақын. Бұл жайында өз алдына жеке айтылды. Абай синонимдердің мағыналық реңктерін айтпақ ойының мазмұнына сай қолданады. Мысалы, жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|