Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| Құдай
қосқан қосағынан айрылдым демейді, жырылып қалдым дейді, оның көріп келген қызығы жай өтіп кетпейді, сырылып кетеді. Бұл жердегі, Абай таңдаған синонимдер – оқырман (тың- даушы) сезіміне қатты әсер ететін, жоқтау тексіне экспрессив- тік өң беретін қатарлар. «Қартайдық қайғы ойладық, ұлғайды арман» деген өлеңінде «теп-тегіс аларман» замандастарын сынағанда: «Бір атқа жүз құбылған жүзі күйгір, Өз үйінде шер - тиген паңы құрсын» дейді. Мұндағы шертиген деген етістіктің экспрессиясы өте күшті. 1954 жылғы басылымда бұл сөздің орнына шіренген деген сөз келген. Сірә, түпнұсқада қайсысы 90 болғанын айту қиын, дегенмен Абайдың стиліне салғанда, шертиген синонимі ұтымдырақ: шертию дегеннің өзі де – жа- ғымсыз бояуы қалың экспрессоид, ол да «маңғаздану» дегенді білдіреді, ал шертиген адам жай маңғазданбайды, тіпті шама- дан тыс шіренеді, өзін мүлде зор санайды. Синонимдік қатарлардан экспрессивтік мәні күштілерін таңдау Абайда жүйелі түрде келеді. «Мәз болады болысың Арқаға ұлық қаққанға, Шелтірейтіп орысың Шенді шек- пен жапқанға» деген өлең жолдарында «қолпаштау, мәз ету» мағынасын беретін сөздердің экспрессоид синонимі шелтір- ейтіп вариантын алады. Бұны таңдау кекесін бояуы қалың сөз болғандықтан ұтымды, бұл сөз өзі «оңып тұрмаған» болыстың портретін одан әрі мысқылдап көрсетеді. Оның үстіне шелтірейтіп тұлғасы келесі жолдағы шенді шекпен де- ген сөздермен аллитерация жасап тұр, сондықтан мәз етіп бір орысың немесе қолпаштап қойып орысың деп айтудың орнына шелтірейтіп орысың дегені екі бірдей стильдік жүк арқалап, өлең үдесінен шығып тұр. Синонимдерді қолдануда Абай ұстанған және бір тәсіл – оларды өлеңнің бір жолында қатар келтіріп, градация (сөз мағынасын бірте-бірте күшейту немесе әлсірету) арқылы оның экспрессиясын арттыру. Бұл тәсілді ақын жүйелі түрде жиі пайдаланған. Мысалы, «Сабырсыз, арсыз, еріншек» деп баста- латын өлеңінде: «Өз үйіңде қипаңдап, Кісі үйінде күй таңдап, Ақылы бар кісіні Айбаттайды, даттайды» дейді. Мұнда «жа- мандау» мағынасындағы екі сөз: біреуі ғайбат – араб сөзі бол- са, екіншісі – халық тіліндегі кәнігі даттау сөзі, екеуі қатар келіп, осы образды үстемелеп тұр. «Түзу кел, қисық, қыңыр, қырын келмей» десе, жолда үш синоним түзу дегеннің антонимі (қарсы мағыналы сөз) болып, бірін-бірі үстемелеп, айтылмақ идеяны күшейтіп тұр. «Кісі алдында кірбеңдеп, Шабан, шардақ және шау... Тиянағым, тұрлауым Енді кімге асылдым... Абайлаңыз, байқаңыз Елдің жайы солай-ды... Әуелесін, қалқысын, От жалын боп шалқысын... Тиянақсыз, байлаусыз байғұс қылпың»... сияқты өлең жолдарындағы көрсетілген синонимдік қатарлардың стильдік жүктері де осы мақсатты көздейді. 91 Мұндай мағыналас қатарлардың жоғарыда келтірілген жеке лексикалық сыңарларын пайдаланумен қатар, Абай олардың бірқатарын өзі жасайды немесе сирек сыңарларын іздеп тау- ып алады. Мысалы, «Татулық пен тыныштықты қоңыр көрер, кем көрер » дегенінде кем көру сөзіне синоним етіп, жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|