Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

528
керек 
деген сөйлемнің бір тармақта келуге тиісті сөздері 
тармақтан тармаққа тасымалданып (көшіріліп) берілген. 
Әрине, бір сөйлемнің бірнеше тармаққа бөлініп берілгенінің 
бәрі тасымал болмайды. Поэзияда, оның ішінде Абай мен 
Шәкәрімдерде бір сөйлемнің екі не одан да көп жолға 
сыйғызылып берілгені жиі кездеседі. Мұндайда әр тармақтың 
синтаксистік-интонациялық дербестігі болады, яғни сөйлемнің 
синтаксистік дербес бөліктерінің (единицаларының) шека-
ралары тармақтардың жігіне сайма-сай келеді, ашып айтсақ, 
бір тармаққа бір единица орналасады, ол единицалар – 
күрделі немесе жайылма мүше, бірыңғай мүшелер, құрмалас 
сөйлем компоненттері сияқты сөйлемнің тиянақты бөліктері. 
Бұлардың тармақтан тармаққа ауысып орналасуы – заңды, 
қалыпты құбылыс.
Ал Шәкәрім жоғарыда келтірген шумағында 2-3 буын-
ды бір ғана сөзден тұратын сөйлем мүшесін жеке бір тармақ 
етіп құрастырған немесе 
өзіне орайлы 
деген бір анықтауышты 
сөйлемнің соңына шығарып жеке тармақ етіп берген.
Қысқасы, бұл шағын мақалада Шәкәрімнің өлең архитек-
тоникасын толық талдап сипаттау мүмкін емес екенін ескер-
те отырып, оны арнайы зерттеудің объектісі демекпіз. Ал 
біздің бұл жердегі көздегеніміз – қазақ өлеңі құрылымына 
Шәкәрімнің де өзгеріс енгізгенін көрсету және бұл әрекеттің 
үлгісін Абайдан алғанын айту болды.
Бұл үлгі-өнегені Абайдан кейінгі қазақ поэзиясы жақсы 
қабылдағанын және кұр еліктеу түрінде емес, Абайша мазмұн 
мен түрді, яғни поэтикалық идея мен оның тілдік көрінісін 
сәйкес келтіру мақсатында қолданғанын байқаймыз. Мыса-
лы, Шәкәрімнен бастап, Сұлтанмахмұт Торыайғыров, Ах-
мет Байтұрсынов, Ілияс Жансүгіров т.б. жан толғанысын 
поэзия тілімен айтуға келгенде, сегізаяққа жүгінеді. Абай 
«Сегізаяғында» өзінің философиялық, азаматтық, суреткерлік 
ой-толғамын білдірсе, Ахмет Байтұрсынов та үстіміздегі 
ғасырдың басында елдік, ұлттық тәуелсіздігінен айырылып, 
отаршылдық күн кешіп отырған, ғылым-білімнен де құр қалған 
халқына:

529
Казағым, елім, 
Қайқайып белің
Сынуға тұр таянып. 
Талауда малың, 
Қамауда жаның,
Аш көзінді оянып. 
Қанған жоқ па әлі ұйқың, 
Ұйықтайтын бар не сиқын, –
деп қазақ қоғамының ұлттық намысын оятады, оятпақ бо-
лады. Бұл идея Ахмет Байтұрсыновтың бүкіл ақындық, 
ағартушылық қызметінің лейтмотиві болса, оны білдірудегі 
ең бір ұғымды шыққаны – сегізаяқпен жазған өлеңі, өйткені 
мұнда ақын ұстаз тұтқан Абайдың үлгісімен алғашқы екі 
жұпты алты жолда айтылмақ идеяның тезисін (баяндауды) 
береді де соңғы екі жолда сол тезистен шығатын түйінді, яғни 
антитезисті ұсынады. Түйін-антитезис көбінесе ақыл сөз, өнеге 
сөз (сентенция) болып келеді. Абайдың «Сегізаяғындағы» 
шумақтардың соңғы 7-8 тармақтары нақыл сөзге, тіпті мақал, 
мәтел сөзге айналып кеткенін білеміз. Ал Шәкәрім өзінің 
«Сегізаяқтарында» әлеуметтік тақырыпты емес, жеке адамдық 
әңгімені – жастық пен кәрілікті сөз етеді. Бұлар да – ақынның 
жан толқынын сездіретін тақырыптар. Шәкәрім өлеңдеріндегі 
түйіндер сентенциядан (ақыл сөзден) гөрі, болған не болатын 
істің жалпы қорытындысы түрінде келеді, демек, мұнда да 
Абай сегізаяғының құрылымы сақталған әр шумақ тезис пен 
антитезистен тұрғызылған.
Сөйтіп, Абай тағылымын, яғни шығармашылықтың ішкі 
өнегесі мен сыртқы үлгісін Шәкәрімнен іздейтін болсақ, оны 
барлық тұсынан табамыз. Сол тұстардың бірі – поэтикалық 
тіл кестесі мен жаңашылдығы. Оны арнайы кеңінен талдап 
зерттеу – алдымызда тұрған үлкен міндеттердің бірі, өйткені 
осындай зерттеулер арқылы теңдесі жоқ феномендік құбылыс 
– қазақ поэзиясының Абай бастаған тарихи кезеңіндегі күй-
қалпын білетін боламыз. Атап айтқанда, қазақ сөз өнерінің та-
рихына бойлаймыз. Сол тарихты жасаушылардың бірі, бірегейі 
Шәкәрімді тағы бір қырынан танитын боламыз. Ал Шәкәрім 
кажыны, Шәкәрім философты, Шәкәрім ғалымды, Шәкәрім 

530
ақынды тереңірек тану өте қажет. Өйткені ол – дүниеге бір 
келіп, қонып кеткен қонақ емес.
Мен бір қонақ кеттім ғой бірде қонып, 
Қайтатұғын қалыпты мезгіл толып.
Осы қонақ қалай деп сынға алмаңыз, 
Тәуір деп-ақ айта сал оймен жорып.
Ақын өзі осылай десе де, бұл айтылғанның бәрін керісінше 
қабылдау керек: Шәкәрім шығармашылығын оймен жорып 
тәуір деп айта салу емес, оны барлық қырынан (аспектіден) тал-
дап, қазақ мәдениетіндегі өте жоғары орнын көрсете түсуіміз 
тағы қажет. Ол орынға Шәкәрім мұрасының тек мазмұны 
кең арналылығы жағынан емес, соны білдірген тілі жағынан 
да ие болатындығын жалпы сөзден гөрі нақты талдаулармен 
дәлелдеудің де қажеттігін сеземіз. Бұл мақаламызды осындай 
жүктің алғашқы бағдарлама іспеттес бір үзігі ретінде ұсынып 
отырмыз.
Абай және қазіргі заман. - Алматы: Ғылым, 
1994. - 137-148-б. 

531

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: