Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған



Pdf көрінісі
бет245/259
Дата30.01.2023
өлшемі6,92 Mb.
#166770
1   ...   241   242   243   244   245   246   247   248   ...   259
Байланысты:
Кітаптар 25-36

Тәңір 
кезекші синоним ретінде 
әлдеқайда кемдеу (40 шақты рет) ұшырасады. Бұл әсіресе 
Тәңір тобы, Тәңірінің 
құрған 
тезі, Тәңірі 
– қазы, 
тас – таразы 
сияқты аллитерациялы тіркестер жасау үшін таңдалынады.
Абай да, өзгелер сияқты, синонимдерді қатарынан қолданып, 
айтпақ ойының экспрессиясын күшейтеді: «Түзу кел, 
қисық, 
қыңыр, қырын 
келмей», «
Есер, есірік 
болмасаң, тіршіліктен 
пайда жоқ», «
Тыным, тыныштық 
көрмеген», «
Абайлаңыз, 


538
байқаңыз, 
Елдің жайы солай-ды» т.т. Синонимдерді қатар 
келтіру үшін үлкен шеберлік керек, өйткені синонимдердің 
барлығы бірдей бір сызықта тұра алмайтыны мәлім. Бір 
қатарда тұратып синонимдер көбінесе түбірлес элементтер бо-
луы мүмкін 
(тыным ~ тыныштық; есер ~ есірік; шалықтап 
~ шалқып) 
немесе плеоназмдар болуы мүмкін 
(әуелесін ~ 
қалқысын: әуелеудің 
түбірі – 
әуе – 
«аспан», ал 
қалқысын 
дегеннің түбірі – 
қалық, 
көне түркі тілінде бұл да – «аспан») 
я болмаса морфологиялық құрылымы бірдей сөздер болуы 
мүмкін 
(тиянақсыз ~ байлаусыз; 
жас 
өспірім ~ көк өрім). 
Осы 
заңдылықты ұлы зергер жақсы сезінген.
Қатар түзей қолданылған мәндес сөздер әртүрлі тұлғада 
келіп, бірін бірі толықтыра, айқындай түседі. Мысалы, 
«
Жақындай 
бер 
жуықтап
»
 
дегенде, біреуі – көсемше, екіншісі 
– тиянақты тұлғада келтірілген синонимдер, олар өзара бір-
біріне өте жақын, бірін бірі күшейтіп тұр. «
Өтірік 
берген 
қағаздың Тауып алып 
жалғанын
»
 
дегенінде де сондай: өзі 
өтірік қағаздың жалғанын тағы ескертеді. 
Сын есім, үстеу синонимдерді де қатар қолдану айтылмақ 
ойды мүлде әсерлі етіп жібереді: «
Мұқым 
қазақ баласы 
Тегіс 
ақыл сұрапты», «
Босқа 
ұялып, 
текке 
именіп», «Сорлы жүрек 
мұнша 
ауыр 
Неге 
қатты 
соқтығар?» т.б. Абай әсіресе бір сөзді 
қайталай бермес үшін синонимдерді кең пайдаланады: «
Рас 
сөздің кім білер қасиетін, Ақылсыз 
шынға 
сенбей, жоққа сен-
бек», «Әркімде бар 
туысқан... 
Жақсыға біткен 
ағайын
»

Сол 
сияқты 
бәле ~ кесапат, алаш ~ жұрт ~ ел, қулық ~ алдау 
т.т. 
тәрізді синонимдік тізбектер бір-біріне кезекші болып түсіп, 
өлең тілін құбылтып отырады.
Синонимдерді белгілі бір жазушы тіліне байланыстырып 
қарастырғанда, оларды екі тұрғыдан алып талдау қажет: бірі 
– олардың сол контекстегі мән-мағынасын ашу, екіншісі – 
автордың бір ұғымдас сөздердің өзгесін емес, дәл сол берілгенін 
неліктен таңдағандығын, арқалап тұрған жүгін көрсету. 
Біздің жоғарыда сөз еткендеріміз – алғашқы аспектіден қарап 
талданғаңдар. Екінші тұрғыдан да материалды молынан тауып, 
ұзақ сөз етуге болады. Өйткені тіл қадірін жақсы білген, «өлең 
деген – әр сөздің ұнасымы» деп өткен Абайдай ақынның сөздің 


539
анасын емес, мынасын таңдауының кез келгенін дәлелдеуге 
болады. Абайдың ақындық құдіреттілігі де, поэзия тілін 
ұстартудағы үлкен еңбегі де, кейінгіге қалдырған үлгі-өнегесі 
де осы жерде: сөзді таңдап талғап қолданысында. Мысалы, 
Әбдірахманның әйелі Мағышқа шығарып берген жоқтауы 
– метафоралы образдарға толы шығарма. Осы толғаудың 
бір жерінде: «Қызықтың 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   241   242   243   244   245   246   247   248   ...   259




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет