IV ТАРАУ  ПОЭЗИЯ ТІЛІНІҢ БІЗДІҢ ДӘУІРІМІЗДЕ ӨРКЕНДЕУІ

303
сөздің қуаттылығы артып, әр сөз, сөз орамының жаңа, терең мағына 
алуы деп түсіну ләзім.
Қазақ совет поэзиясының Сәкен, Ілияс, Сәбит секілді аса көрнекті 
өкілдері халық поэзиясында орныққан 
бейнелеп айту
тәсілдерін шебер 
қолданды? Халықтық, ұлттық ойлау ерекшеліктерін түсініп, бойына 
сіңірген, еркін меңгерген, ұлт тілінің сөз байлығын, тілдің бояу-
нақыштарын, өрнектерін өмірден алған әсерлерімен ұштастырған ақын 
қалыптасқан, бұрыннан бар сөз үлгілерін ақындық шабыттың күшімен 
түрлендіріп, жандандырып отыратынын көреміз.
С.Сейфуллиннің «Қамыққан көңілге» атты өлеңінде 
таң, қызыл күн, 
күн нұры
революциялық күштерді тұспалдайтын 
символ-бейне
болып 
келсе, 
қараңғы түн, түнек, қара жылан
сияқты бейнелер революцияға 
қарсы күштерді, революцияның жауларын әшкерелеуге қызмет етеді.
«Бостандық» (1919) атты өлеңінде Сәбит Мұқанов елімізде 
социалистік революцияның жеңісін, ескі дүниенің талқан болуын 
тұспал 
сурет
арқылы, «
асқар тауды ұршықтай ғып үйірген
» сұрапыл дауылды 
сипаттау арқылы көрсетеді. Осындағы көркем символдық мағына алған 
дауыл бейнесінің түп негізін іздесек, орыс классикалық поэзиясына 
әсіресе Лер монтов өлең-жырларына соқпай кете алмаймыз. Абай әсем 
қазақшалаған: «
Қарашы ол, бүлік, құдайдан. Сұрайды дауыл күні-
түн
» деген сөз еріксіз ойға оралады. Мұндағы дауылды зарығып іздеу 
қоғамдық өмірде ірі өзгерісті аңсағандық. Ал енді осы бейненің кейін 
толысқан жаңа мазмұны Горькийден басталып бүкіл совет әдебиетінде, 
тіпті социалистік реализм әдісін ұстанған барлық елдегі жазушылардың 
шығармаларында кең тараған ұғым-түсінікпен байланысып жатыр. 
Сондықтан бұл 
көркем символды
басқа қазақ ақындары да әр кез қолданып 
келеді. Қасым Аманжоловтың «Дауыл» атты өлеңін еске түсірелік. 
Бұл өлеңде көшпелі қазақ елінің өмір шындығын елестететін нақтылы 
сипат-белгілер аз емес: ақынның балалық шағы, жігіт кезі, Сарыарқаның 
желі, қазақ ауылы, киіз үйдің түндігі, шаңырағы, сырғауылы. Соққан 
дауыл жаратылыс-табиғаттың қыр адамына жақсы таныс бір көрініс, 
сонымен қатар дауылды суреттеу арқылы қоғам өміріндегі аса маңызды 
құбылыстар, керемет зор өзгерістер тұспалдап айтылатыны да айқын 
сезіледі. Бірде ышқына соққан дауыл бүкіл дүниені алып кеткен керемет 
күш бо лып көрінсе, енді бірде ақын өзін дауылға теңестіріп, балап 
сипаттайды («Көк дауылдай кеуделі жігіт болдым», «мен дауылдың 
ұлымын»).
«Дала» поэмасында Ілияс қазақ халқының тарихын, ғасырлар бейнесін 
жинақтап бірнеше сурет-көрініс арқылы елестетуге тырысады. Тарихи 
оқиғаларды әр дәуірдің үні естілерліктей етіп іріктеп, талғап алады. 
Бұл тәсіл ақынның шығармада жаңа заманның, революциялық күрес 
заманының бейнесін айқын, әсерлі суреттеуіне мүмкіндік береді. Заман 

304
ауысып, тарих көші ілгері жылжыған сайын өзгеріп, басқаша сарында 
естілетін даланың дабыр, үнін ақын әр жерде мағынасына, орайына 
қарай әртүрлі теңеулермен шебер сипаттап отырады. Мысалы:
Тау селіндей күңірене, 
Қыр желіндей ескектей, 
Көшкен елдей үдере 
Келді дауыс алыстан.
Немесе:
Ұлы жорық жарыста 
Қызыл тудай лапылдап, 
Жауға тартқан марштай 
Әлемді алды бір сарын.
Бейнелеп айтудың
ұтымдылығы аз сөзбен терең ойды аңғартудан 
туады. С.Мәуленовтің өлеңіндегі партизан тұлғасын суреттейтін мына 
сөздерді алып көрелік:
Халық кегі – құралы, 
Қанды жорық – өмірі, 
Қалың орман – тұрағы, 
Қарлы боран – серігі.
Мұндағы «
құралы – халық кегі», «өмірі – қанды жорық
» 
–
көркем 
метафора
. Өлеңде сөзді тура мағынасында сипаттау әдісі де шебер 
қолданылады:
Азат болған жетімдер, 
Жанған вагон тізбегі, 
Талқандалған көпірлер –
Партизандар іздері.
Өлеңнің осы екі шумағының өзі-ақ партизандар өмірін, олардың 
Отанымызды қорғаудағы жан қиярлық ерлігін айқын елестете алатынын 
мойындасақ, осының сыры өлеңдегі әр сөздің, сипаттаманың, суреттің 
дәлдігі, мәнділігінде екендігін де мойындауға тиіспіз.
Табиғат көріністерін суреттейтін 
лирикалық өлеңдерде
ақын-
дар бейнелеп-сипаттаудың алуан түрлі амал-тәсілдерін қолданады. 
Әдетте халық поэзиясында қыздың, жас әйелдің сұлулығын талға, 
гүлге ұқсату жиі кездесетіні белгілі («Көкшетау» поэмасында Сәкен 
өзі де тұтқын қызды «
үзілген қызғалдақтай өңі солған
» дейді). Ақын 
табиғат құбылысының көркемдігін адамның бойындағы сұлулықпен 
салыстырады, табиғатқа жан бітіргендей әсерлілік дарытып, шығармадан 
нәзік лирикалық сезімнің лебі есіп тұрады.

305
Ілияс «Мезгіл суреттері» атты өлеңінде сөз кестесін айрықша 
мәнерлеп келтірген.

жүктеу/скачать 3,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: