Білім беру бағдарламасы Қарағанды 2022

ішкі мүшелермен де (вегетативтік жүйке жүйесі арқылы) тығыз байланысты 
болады.
1-сурет. Жүйке жүйесінің жалпы көрінісі:
1-ми, 2-жұлын, 3-шеткі жүйке жүйесі.
XVII ғ. микроскоптың ойлап табылуы арқасында өлі және тірі табиғат 
құрылысының құпиясын зерттеу мүмкіндігі туды. Өсімдіктер мен жануарлар 
организмін құраушы ұлпалардың микроскоп арқылы көптеп зерттелуі олардың 
өте ұсақ ұяшықтардан – жасушалардан тұратынын көрсетті. Тірі 
организмдердің жасушалық құрылысының ашылуы нәтижесінде биология мен 
медицинаның игілігі үшін кейбір күрделі және түсініксіз сұрақтарға жауап 
табылды. Бұл жаңалықтың ашылуы эмбриогенезді (ұрықтық даму сатысы) 
зерттеу саласында өте маңызды болды.

Жасуша туралы ілім әрі қарай жедел қарама-қайшылықта дамыды. Біраз 
жылдар бойы өзімен замандас-дәрігерлердің ойын өз пікірлеріне қаратқан неміс 
оқымыстысы Р. Вирховтың бірқатар көзқарастары таласты болып шықты. Р. 
Вирхов жасушаның түзілуі жайындағы сұраққа қатысты, жасушалар тек 
жасушалардан бөліну арқылы пайда болады деген пікірді ұстанды. Ал 
жасушаның басқа жолдармен пайда болуы теріске шығарылды. Бұл көзқарас 
материалистер мен идеалистер арасында ғылыми таластарды тудырған Жер 
бетіндегі тіршіліктің пайда болу себептері жөніндегі әйгілі сұрақты 
түсіндірмей, қайта шиеленістірді. Бұл таластың мәнісі мынаған сайып келді. 
Егер тірі жасушалардың тек өз-өзінен пайда болуы ғана мүмкін болса, онда 
мынадай заңды сұрақ туындады: Жер бетіндегі тіршіліктің басы болған ең 
алғашқы тірі жасуша қалай пайда болды?
Біздің миымызды құрайтын жасушалардың саны орасан зор. Тек ми 
жартышарларының қыртысында 14 млрд. жуық нерв жасушасы болады. Жүйке 
жасушалары нерв талшықтарының қатысынсыз ашылды. Жүйке жасушалары 
мен нерв талшықтарының арасындағы байланысты көптеген зерттеушілер 
болжамдағанмен, техниканың дамуы төмен болғандықтан оны дәлелдей алған 
жоқ. Жүйке талшығы орталық жүйке жүйесінде жатқан жүйке жасушаларының 
бұтақшалары екендігі туралы гистологиялық дәлелдер орыс ғалымдары Ф. М. 
Овсянников және Н. М. Якубович еңбектерінде келтірілген. Кейін басқа 
зерттеушілер жүйке ұлпасын зерттеуде тарамдау әдісін қолданып, жүйке 
жасушаларын бүкіл бұтақшаларымен бірге бөліп алды.
Жүйке жасушасы одан шығатын бұтақтарымен қоса неміс оқымыстысы В. 
Вальдеердің (1891ж.) ұсынысы бойынша нейрон деп аталды. Сонымен, нейрон 
жүйке ұлпасының құрылымдық бірлігі болып табылады.
Жүйке ұлпасының тағы бір құрылымдық элементі болып глия жасушалары 
–
нейроглия саналады. Нейрондармен тығыз байланыста бола отырып, өте көп 
бұтақшаларға ие глиоздық жасушалар, нейрон массаларын ұстап тұратын 
өзіндік тірек механизмі болып табылады және басқа да функцияларды атқарады 
–
зат алмасу, қорғаныш және т.б.
Нейрондардың пішіні, өлшемі және бұтақтарының сипаты әртүрлі болады. 
Осылай, сопақ пішінді, дән тәрізді, пирамидалық, ұршық тәрізді және тағы 
басқа нейрондар болады. Нейрон өлшемі 4-тен 130 мкм-ге дейін болады. Жүйке 
жасушасының цитоплазмасы (нейроплазма) барлық жасуша түрлеріне тән 
құрылым бөлімдерінен тұрады. Нейронның денесінде ядро мен ядрошықты 
ажыратады, олар жасушаның ең маңызды құрамдас элементі болып табылады. 
Метиленді көкпен өңдегеннен кейін цитоплазмада ядроның айналасынан көк 
түсті ерекше дәндерді – Ниссль хроматофильді затын (Ниссль денешігін) 
көруге болады. Кейде бұл дәндерді тигроидты зат немесе тигроид деп атайды 
(бұл қосындылар жасушаға жолбарыстың терісі тәрізді өзіндік жолақтар 

береді). Нейроплазмада ауыр металл тұздарының импрегнациясынан кейін өте 
жұқа жіпшелер – нейрофибриллалар анықталады. Электронды микроскоппен 
зерттеуде нейрофибрилдердің әртүрлі диаметрдегі микротүтікше будаларынан 
тұратыны 
көрсетілді. 
Бұл 
құрылымдар 
цитоплазманың 
жылжуына 
(аксоплазматикалық ағымға), сонымен қатар дендриттердегі нейроплазма 
ағымына қатысады.
Жүйке жасушасының цитоплазмасында қоңыр немесе қара түсті пигменттік 
құрылымдарды кездестіруге болады – липофусцин және меланин.
Нейрон денесінен тарайтын бұтақтар: қысқа дендриттер және ұзын 
аксондар. Әрбір жасушада бірнеше қысқа және бір ұзын бұтақ болуы мүмкін (2- 
сурет).
2-сурет. Нерв жасушасының (А) және синапстың (Б,В,Г) құрылысы:
1-дендрит, 2- нейронның денесі, 3-аксо-сомалық сипас, 4-аксо-дендриттік 
синапс, 5-аксон, 6- Шван қабығы, 7- Ранвье белдеуі, 8-дендриттің бұршығы, 9, 
10 –аксон көпіршігі, 11-пресинапстық мембрана, 12-синапстық бұршық, 13- 
синапстың төмеңгі мембранасы, 14-постсинапстық мембранасы, 15- 
митохондрия.
Олардың өзіндік ұштары болады. Осылай, қысқа бұтақтар тікенектер деп 
аталған өте ұсақ бұтақталумен бітеді. Ұзын бұтақ аяқталатын жерінде 
тарамдалып, телодендрий құрайды. Ниссль денешіктері дендриттерде 
табылады, бірақ аксондарда кездеспейді. Дендриттер арқылы нерв импульстары 

жасушаға келіп түседі. Импульстар нейроннан аксондар арқылы таралады. 
Нейрондар бір-бірімен өзіндік механизмдердің көмегімен байланысады. 
Нейронаралық байланыстардың бірнеше түрлері сипатталған. Осылай, белгілі 
нейрогистолог С. Рамон-и-Кахал мұндай байланыстардың екі түрін сипаттады: 
1)
аксодендриттік, мұнда телодендрий жіпшелері дендрит тікенектерімен 
жақындасып, осы бұтақтардың ұштарында өндірілетін нейромедиатор 
ацетилхолин бөлінеді. Бұл қосылыс активті жағдайдағы белгілі бір топ 
жасушаларына тән. Аксодендритті байланыс түрі С. А. Саркисов пен Г. И. 
Поляков пікірлері бойынша үлкен жартышарлар қыртысында басым болады; 2) 
аксосоматикалық түрі себет (корзина) түзілуімен сипатталады (Гольджи 
бойынша), мұнда аксонның тарамдалуы көрші жасуша денесін өріп қоршап 
тастайды.
Нейрон теориясының авторлары ерекше контакт немесе синапс түзетін 
жасушааралық байланыстардың болатындығын ұсынды. Бірақ бір нейроннан 
екінші нейронға қозудың берілу механизмі әлі де толық анықталған жоқ. 
Академик К. М. Быков шәкірттерінің болжауы бойынша, бір нейроннан екінші 
нейронға қозудың берілу механизмі, жеке алғанда афферентті (сезімтал) жүйке 
талшығынан эфферентті (қозғалтқыш) жүйке талшығына қозудың берілуі 
синапс аймақтарында пайда болатын электрлік потенциалдардың айырмасы 
нәтижесінде болады, бұл белгілі бір дәрежеде жоғарыда атап өткен 
ацетилхолин сияқты жоғары активті қосылыстардың түзілуімен байланысты 
болуы мүмкін.
В. А. Деловтың пікірі бойынша жүйке в жасушаларында немесе синапстық 
ұштардың аймағында ацетилхолиннің түзілуі орталық жүйке жүйесі қызметін 
сипаттайтын биохимиялық және физико-химиялық реакциялардың бүкіл 
айналымын толық қамтымайды, бірақ, шамасы, нейроннан нейронға қозудың 
берілуін анықтайтын процесстер тізбегінің міндетті бөлігі болып табылады.
Нейрофибрилдерден тұратын жүйке торының импульстарды өткізу 
процесіндегі рөлі жануарлар әлемінде төменгі сатыдағы өте зор. Сүт 
қоректілерде, және әсіресе адамдарда қозуды өткізетін аппарат құрылымының 
нәзік дифференциациясына байланысты оның маңызы шектелген.
Жүйке талшығы нейрон бұтақшасының, атап айтқанда аксонның, жалғасы 
болып табылады. Жүйке талшығының ортасымен нейрофибриллалардың 
шоғырынан түзілген және жүйке импульстарының өткізуін қамтамасыз ететін 
орталық механизм болып табылатын біліктік цилиндр өтеді. Нейрон денесінен 
біраз қашықтықта талшықтар екі қабықшамен қапталады. Тікелей біліктік 
цилиндрді миелинді қабықша қоршап жатады. Миелин біліктік цилиндрді 
толығымен жаппай, Ранвье буындары деп аталатын үзілістерден тұрады, бұл 
үзілістер арқылы біліктік цилиндрді қамтамасыз ететін қан тамырлары мен 
лимфа тамырлар кіреді. Миелин жабындысы өз кезегінде құрылымсыз жұқа тыс 

қаппен – неврилеммамен, немесе Шванн қабықшасымен – қапталған. Миелин 
қабықшасының маңызы екі түрлі. Бір жағынан ол біліктік цилиндрді әртүрлі 
ықтимал әсерлерден қорғайды, екінші жағынан – жүйке импульстарының 
жүйке талшығымен өтуін тездетеді. Миелинді қабықшамен көмкерілген жұмсақ 
және симпатикалық жүйке талшықтары мен иіс сезу жіпшелерінің құрамына 
кіретін жұмсақ емес (жалаңаш) жүйке талшықтарын ажыратады. Миелинді 
қабықшасы бар жүйке талшықтарымен қозу толқынының өту жылдамдығы 60-
тан 120 м/с-ке дейін. Жұмсақ емес жүйке талшықтарында бұл жылдамдық 
төмен болады (1-ден 30 м/с-ке дейін). Жүйке талшықтары жүйке шоғырларына 
бірігіп, перифериялық жүйкелерді құрайды. Ірі перифериялық жүйкелерді 
жүйке талшықтарының саны бірнеше мыңға жетеді. Бұл жүйкелердің қаңқа 
бұлшық етін құрайтын өте көп бұлшық ет талшықтарын қамтамасыз етуге тура 
келетіндігіне байланысты болады.
Глия (нейроглия). Жүйке жүйесін құрайтын жүйке элементтерінің құрамына 
және бір глия немесе нейроглия деп аталатын жүйке ұлпасының түрі қосылады. 
Бұл ұлпа нейронмен және оның бұтақшаларымен өте тығыз байланысып, шын 
мәнісінде біртұтас жүйе құрайды. Жасушалық құрылымының сипатына қарай 
нейроглия микро- және макроглия болып бөлінеді. Макроглия құрылысына 
жасуша денесінен сәуле тәрізді шашырап жататын, өте көп бұтақшалары бар 
жұлдыз тәрізді жасушалар – астроциттер – тән. Макроглияның маңызы тіректік: 
ол нейрон массаларын ұстап тұратын өзіндік ерекше каркас болып табылады 
да, жүйке жүйесінің бүкіл элементтерін жабыстырған сияқты болады. 
Микроглия негізінен қоректендіру және қорғаныш функциясын атқаратын 
жасушалардан тұрады.
Нейрондық теория жүйке ұлпасының құрылысы туралы білімді тереңдетті. 
Бірақ бұл теория жүйке қызметінің рефлекторлық принципте құрылған негізгі 
заңдары неврологияда әлі жетекші рөлге ие болмаған кезеңде пайда болғанын 
ескерген жөн. Р. Вирховтың организмді мүшелер мен жүйелердің механикалық 
жиынтығы деп көрсеткен ой-пікірлері басым маңызға ие болды. Нейрон 
теориясын ұсынушылар нейронды құрылым элементі ретінде қарастырып 
қоймай, оған физиологиялық бірлік маңызын берді. Мұндай көзқарас, әрине, 
жеке нейрондар қызметінен құралған біртүрлі механикалық жиынтық ретінде 
анықталған жүйке жүйесінің бүтіндей қызметін дұрыс түсінбеушілікке әкелді. 
Мұндай пікір сол заманғы нейрон теориясын қолдаушыларды қанағаттандыра 
алған жоқ.
Қазіргі заманғы нейрофизиология үлкен жарты шарлар қыртысының 
бүтіндей қызметінің заңдылықтарын рефлекторлық принцип тұрғысынан 
анықтайды. Осыдан қозу мен тежелу процестерінің бағытталуы жеке нейрондар 
қызметіне ғана емес, бірқатар әртүрлі әсерлерге тәуелді болады. Мұндай 
жағдайда синапстар қызметінің нәтижесінде құрылатын жаңа сапа зор маңызға 

ие болады. Синапстар жеке нейрондарды жаңа сапалық категорияға біріктіреді. 
Міне осы байланыстардың негізінде жүйке қызметін іске асыратын 
физиологиялық механизмдер, яғни ми мен жұлынның сансыз рефлекстері 
түзіледі.

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: