РәСӘй халыҡтары телдәре диалектологияһының КӨНҮҘӘк мәСЬӘЛӘЛӘре XVIII бөтә Рәсәй фәнни конференция материалдары

йүткереү
й
ө
ткөрөү [й’өткөрө
/
v]
5. 
Ә - И
өндәре алмашыныуы ла Ҡариҙел һөйләше өсөн бик ғәҙәти күренеш булып тора:
кәңәш
кәрәк
тәрән
к
и
ңәш [к’иңә
/
ш]
к
и
рәк [к’ирә
/
к]
т
и
рән [т’ирә
/
н]
совет
надо
глубоко
6. 
И – Е/Э 
фонемалары алмашыныу күренеше сағыштырмаса һирәк осрай:
иреү
ишетеү
э
реү [эрә
/
v]
ишетеү [ишете
/
v]
таять
слышать
7. 
Ө - Э
күсеше күҙәтелмәй
8. Урмияҙ һөйләшсәһендә 
лабиализация
күренеше лә ниндәйҙер кимәлдә сағыла:
О-Ы
шыма
уҡлау
кискә ҡарай
ш
о
ма [шома
/
]
о
ҡлау [оҡла
/
v]
кис ҡ
о
р
о
н [ки
/
сҡорон]
гладкий
скалка
вечером
9. 
Ы
өнө урынына 
у
өнө килеү осраҡтары Урмияҙ һөйләшсәһендә күҙәтелмәй.
10. (10,11,13) Ике айырым өндөң һөйләүҙә бер өнгә күсеү процессы 
монофтонгизация
тип атала. Был күренеш Урмияҙ һөйләшсәһендә лә асыҡ сағыла.
ЫУ-У
йыуғыс
сыуаш
тыуған
й
у
ғыс [й’уғы
/
с]
с
у
аш [суа
/
ш]
т
у
ған [туға
/
н]
11. 
ӨЙ-Ү 
Был күренеш күбеһенсә сонор 
р, л
тартынҡылары алдында булған өндәрҙә күҙәтелә
һөйләү
өйрә
өйрәнеү
с
ү
ләү [с’үл’ә
/
v]
ү
рә [үрә
/
]
ү
рәнеү [үрәне
/
v]
ЫЙ-И
ҡибла
сиған
уйлай
ҡ
и
бла [ҡибла
/
]
с
и
ған/ч
и
ған [с’иға
/
н]
уйл
и
[уйли
/
] [уй’лы
/
]
Ләкин ҡайһы бер осраҡтарҙа дифтонг монофтонгизацияға бирелмәй, ә уның бер
элементы ғына икенсе бер өнгә алмашынып ҡала:
бармай
ҡайтмай
барм
ы
й [ба
o
рмы
/
(й)]
кайтм
ы
й [ка
o
йтмы
/
(й)]
12. Ҡариҙел һөйләшендә диэреза күренеше лә урын ала. Был саҡта һүҙҙәрҙә ы, е[э]
өндәре төшөп ҡалырға мөмкин:
ы
сын
ы
уаҡ
э
ләүкә
сын/чын [сы
/
н] [чы
/
н]
уаҡ/ваҡ [уа
o/
ҡ] [ва
o/
ҡ]
ләүкә [л’әvкә
/
]
Ҡайһы бер саҡта һүҙҙең башында йәки аҙағында протетик һуҙынҡы өҫтәлә:
төрмә
ыҫпай
ө
төрмә [өтөрмә
/
]
ы
спайы [ыспай’ы
/
]
Был күренеш күбеһенсә мишәр һәм татар һөйләштәре өсөн ғәҙәти.
14. Сингармонизм закондары.
Ирен гармонияһы 
о, ө 
өндәре буйынса үткәрелә.
138

ө
лк
ө
к
ө
нн
ө
[өл’кө
/
көнө]
й
ө
тк
ө
р
ө
ү [й’өткөрө
/
v]
б
о
жғ
о
т
о
у [божғото
/
v]
позавчера 
кашлять
отругать, дать жару
Ирен гармонияһының боҙолоуы бик һирәк осраҡтарҙа ғына күҙәтелә. Был хәл ғәҙәттә
ике ижектән торған һүҙҙәрҙә сағылырға мөмкин:
хошб
ы
й [хошбы
/
й]
бот
ы
ҡ башҡ
ы
ртлары
[боты
/
ҡба
o
шҡыртлары
/
]
духи
бутукские/вотякские
башкиры
Аңҡау гармонияһы
Урмияҙ һөйләшсәһендә аңҡау гармонияһының боҙолоуы йыш ҡына сит телдәрҙән ингән
һүҙҙәрҙә күҙәтелә:
б
ә
р
ә
к
а
т [б’әр’әка
/
т]
з
ы
б
а
н
ы
йл
а
р
[зыбан’ила
/
р]
х
ә
й
а
с
ы
з[х’әй’асы
/
з]
междометное слово, выражающее удивление
злые люди
бессовестный, невоспитанный
Шулай уҡ өҫтә килтерелгән үҙенсәлектәрҙән тыш Ҡариҙел һөйләшенә
редукция
күренеше хас, йәғни 
о, ө, ы, е
(бик һирәк ә өнө лә) өндәре талғын тартынҡылар менән бергә
килгәндә тулыһынса редукцияға бирелеп төшөп ҡалалар:
ҡ
ы
рын
бәл
ә
кәй
һыр
ы
у
ҡрын [ҡры
/
н]
белкей [бел’ке
/
й]
сыру [сыру
/
]
наклонно, косо
маленький
стегать
15-16. 
Һ-Ҫ
өндәре өндәре урынына Урмияҙ һөйләшсәһендә 
с 
тартынҡыһы ҡулланыла.
һаташыу
һимеҙ
һыйыр
с
аташыу [са
o
ташы
/
v]
с
имез [с’име
/
з]
с
ыйыр [сыйы
/
р]
17. Ҡариҙел һөйләше ҡайһы бер төньяҡ-көнсығыш һөйләштәре менән тығыҙ
бәйләнештә тора. Шуға күрә әҙәби телдәге
й
өнө урынына һөйләштең күпселек
райондарында 
ж
тартынҡыһы ҡулланыла. Был өн
й
өнөнә яҡын тора һәм әйтелештә татар
телендәге 
3
өнө кеүек яңғырай: [ж
й
] 
ер
3
ир [ж
й
и
/
р]
ерән
3
ирән [ж
й
ирә
/
н]
емелдәү
3
имелдәү [ж
й
имел’дә
/
v]
18. Урмияҙ һөйләшәсәһенең тағы ла бер мөһим үҙенсәлеге – 
ҙ
өнөн ҡулланмау. Был өн
ғәҙәттә 
з
йәки 
д
өнө менән алаштырыла:
һеҙ
ҡоҙа
ҡоҙағый
се
з
[се
/
з]
ҡо
д
а [ҡода
/
]
ҡо
д
ағый [ҡодағы
/
]
19. Урмияҙ һөйләшсәһендә һүҙ башында 
б
һаңғырауланып 
п
өнө әйтелә. Был үҙенсәлек
татар теленә хас һәм уның көслө йоғонто һөҙөмтәһе булып тора. Һөйләштә татар телендәге
кеүек үк
п
өнөнә башланған бер нисә һүҙ бар, башҡорт телендә был һүҙҙәргә тап килгән
варианттар 
б
өнөнә башлана.
балаҫ
батша
бесәй
п
алас [па
o
ла
/
с]
п
атша [па
o
тша
/
]
п
еси [пес’и
/
]
20. Һөйләштә 
п-ф
өндәренең алмашынып килеүен күҙәтергә мөмкин:
тупраҡ
ҡалпаҡ
кәнәфи
ту
ф
раҡ [туфра
/
ҡ]
ҡал
ф
аҡ [ҡа
o
лфа
/
ҡ]
кәнә
п
е [кәнәпе
/
]
139

21. Шулай уҡ әҙәби телдәге 
с
тартынҡыһы урынына күпселек ваҡытта 
ч
өнө ҡулланыла:
сәскә
сыйырсыҡ
баҫҡыс
ч
ә
ч
кә [чәчкә
/
]
сыер
ч
ык [сыйерчы
/
ҡ]
басҡы
ч
[ба
o
сҡы
/
ч]
22. Һөйләштә ҡайһы бер һүҙҙәр әҙәби телдәге
с
өнө урынына
т
тартынҡыһы менән
башлана:
сөсө
сөскөрөү
т
өчө [төчө
/
]
т
өчкөрөү [төчкөрө
/
v]
23. Ҡайһы бер ялғауҙар әҙәби телдәге 
н, л 
урынына 
з
өнө менән башлана:
кешенән
баҡсала
кеше
з
ән [кешезә
/
н]
бакча
з
а [ба
o
кчаза
/
]
Морфологик үҙенсәлектәре. Исем.
1. Ҡариҙел һөйләшендә -ҡай/-кәй ялғауы бер нисә функция үтәй:
а) исем яһай:
баллыҡай
йөннөкәй
молочай
дикая морковь
б) кесерәйтеү формаһын яһай:
туғанҡай
иптәшкәйем
апаҡайым
родненький
подруженька моя
сестричка
в) - ҡай/-кәй аффикслы ҡайһы бер һүҙҙәр ымлыҡ функцияһын башҡарырға мөмкин:
атаҡайым
инәкәйем
батюшки мои
матушки мои
2. - бей/-пей/-пый аффикстары исемләшкән сифат яһай:
ҡишамбый
ҡылдымбый
ҡыстыбый
кривляка
обидчивый
сующий везде нос
3. - ма/-мә аффиксы Ҡариҙел һөйләшендә атрибутив мәғәнәле исемдәр яһарға мөмкин:
атлама
борма
стропила, скоба
извилина реки
4. - мыҡ/-мек аффиксы ла исемдәрҙең яһалышында актив ҡатнаша:
шарламыҡ
эремек
водопад
творог
5. Ҡариҙел һөйләшендә исемдәрҙең эйәлек категорияһы ла әҙәби телгә норма итеп
алынған варианттан шаҡтай айырыла:
ауылдың төньяғында
һарыҡтың ҡауҙаны
ҡарсыҡтың ҡаҙҙары
ауылныҡы төнйағында
сарыҡныҡы ҡаузаны
ҡарчыҡныҡы ҡазлары
Сифат
1. -ыу/-еү, -ым/-ем аффикстары сифат яһайҙар:
ваҡсыу
мыжғыу
басым / басыңҡы 
мелочный
ворчливый
спокойный, кроткий
2. Урмияҙ һөйләшсәһендә -лы/-ле аффикстары сифаттар яһалышында бик актив
ҡатнаша:
йоғоносло
жигәрле
заразный
трудолюбивый
140

3. -сыз/-сез аффикстары –лы/-ле ялғауҙарының юҡлыҡ формаһы булып йөрөй һәм берәй
сифаттың булмауын, юҡлығын күрһәтә:
ттороҡсоз
невыдержанный
Алмаш.
1. Зат алмаштарының килештәр менән үҙгәреше:
Төп килеш
Эйәлек к.
Төбәү к.
Төшөм к.
Сығанаҡ к.
Урын-
ваҡыт к.
мин
минең/минем/минеке
миңә
мине
миннән/миңәрдән
миндә/миңәрдә
син
синең/синем/синеке
сиңә
сине
синнән/сиңәрдән
синдә/сиңәрдә
ул
аның/аныҡы
аңа
аны
аннан/аңарда
н
анда/аңарда
2. Күрһәтеү алмаштары:
был
шул
бу/шушы/шошо/шышы
шул/теге
анау/мынау
этот
тот
вон тот
Күрһәтеү алмаштарының килештәр менән үҙгәреүе:
Төп килеш
Эйәлек к.
Төбәү к.
Төшөм к.
Сығанаҡ к.
Урын-ваҡыт к.
бу
мының/мыныҡы
мыңа/мынарға
мыны
мыннан/мынан
мында/мынта
шушы
шуның/шуныҡы/шушыны
ң
шуңа/шушыға/шунарға
шуны/шушыны
шуннан/шушынан
шунда/шушында
Һорау алмаштары: нимә – ней, ни, нәмә, нәстә, нәрсә, нәрсәкәй – что? 
Ниңә – нейә, нигә, ней, нәмәндәй, нинди, ҡай – зачем?
Ҡайһы - ҡайсы
Ҡайҙа – ҡайа, ҡайда
Ҡылым.
Ҡариҙел һөйләшендә ҡылымдар яһалышында, ғәҙәттә, әҙәби телгә хас булған аффикстар
ҡатнаша. Тик уларҙың варианттарының ҡулланылышы әҙәби тел нормаларынан айырылырға
мөмкин.
2.1) -ла/-лә,-за/-зә,-на/-нә аффикстары ҡылым яһауҙа бик актив ҡатнаша: 
аяҙыу
арыҡланыу
ҡатырыу
айазлау
арыҡлау
ҡатырлау
проясниться
худеть
закрепить
2.2) -ра/-рә аффиксы:
туҡтау
туҙыу
туҙҙырыу
туҡрау
туздырау
туздыратыу
остановиться
разбросаться
разметать
2.3) Урмияҙ һөйләшсәһендә ҡылымдарҙың уртаҡлыҡ йүнлеше айырым иғтибарға
лайыҡ. Был форманың –ш аффиксы бер нисә мәғәнәгә эйә булып тора:
2.3.1) хәрәкәт уртаҡлығы
ҡунаҡлашыу
ездить друг к другу в гости
141

тартышыу
препираться
2.3.2) ҡайтым йүнәлеше
йылышыу
йөдәшеү
тыңнашмау
льнуть
обессилеть
не слушаться
Ҡариҙел һөйләшенең тағы ла бер үҙенсәлеге шунда: ҡылымдарҙың бойороҡ һөйкәлеше
яһалыуында аффикстарҙың архаик формаларын ҡулланыу, йәғни һөйләштә әҙәби телдәге –
ығыҙ/-егеҙ, -ғыҙ/геҙ ялғауҙары урынына –ың/-ең,-ң варианттары йөрөй:
берлектә
күплектә
1 зат
2 зат
3 зат
торайым, диәйем
тор, диен/диң
торсон, дисен
торайыҡ, диәйек
тороң, дийең
торсон-нар, дисен-нәр
Лексик состав
Ҡариҙел һөйләшенең лексик составы күрше халыҡтар һәм уларҙың телдәре,
диалекттары менән булған мөнәсәбәттәрҙе сағылдыра. Был һөйләшкә ҡараған балыҡсы һәм
һун башҡорттары ҡатай һәм табын башҡорттары менән бик тығыҙ бәйләнештә булғандар,
тимәк, улар урта һөйләштең йоғонтоһон кисергәндәр. Шулай уҡ Урмияҙ һөйләшсәһе татар
һәм мишәр һөйләштәре менән үҙ-ара тәьҫир иткәндәр. 
Балыҡсы һәм ун башҡорттары урмансылыҡ, һунарсылыҡ, умартасылыҡ һәм игенселек
менән шөғөлләнгәндәр, шуға күрә был яҡ диалект үҙенсәлектәре туй йолаһы һәм көнкүреш
терминдары, ҡош-ҡорт һәм хайуан исемдәре араһында асыҡ сағыла.
Ҡәрҙәшлек терминдары: әтәй, әти 'отец'; инәй, әни 'мать'; ҡартатай, ҡарттай, дәүәтәй,
дәүәти, ҡартый 'дедушка'; дәүәни, нәнәй 'бабушка'; аҡбабай 'дядя, старше родителей'; аҡ әби
'тетя, старше родителей'; абзый 'старший брат'; энекәш 'младший брат'; сеңел, сеңелкәш
'младшая сестра'; түтәй 'старшая сестра'; бәбәй 'ребенок'; кентекәй ҡартысы 'повивальная
бабка'; туған-тума, туған-тумача 'родня, родственники'; ҡайната, ҡайны 'свекор, тесть'; ҡәйнә
'свекровь, теща'; әткәй 'обращение к свекру, тестю'; әңкәй 'обращение к свекрови, теще'.
Туй йолаһы менән бәйле терминдар: ҡыз суратыу 'сватание девушки'; башҡода 'сват';
тарту, ҡыз хаҡы, мөһөр 'выкуп за невесту'; ҡыз тауары 'свадебная одежда для невесты';
туйаш 'свадебные гостинцы со стороны родителей жениха'.
Үҫемлектәр исеме: ҡымызлыҡ 'кислица алтайская'; кесерткән, кечерткән 'крапива';
дегәнәк 'репейник'; көркә 'хвойная шишка'; энәле ҡаин 'боярышник'; шоморт 'черемуха'.
Хайуандар донъяһы: селәүсен 'рысь'; йуша, пошо 'лось'; божор 'рябчик'; көртлөк
'куропатка'; сөгөлйән 'дождевой червь'; сыйыр 'һыйыр'.
Балыҡ исемдәре: серде, соло балыҡ 'мальки рыб'; мөлө 'мелкорослая рыба'; ташбаш
'пескарь'; суҡмарбаш 'головастик'.
Көнкүреш лексика: тәрәзә 'окно'; мис/пис, мич/пич 'печь'; киндеройа 'ткацкий станок';
кашиак 'кухня'; чолан 'чулан'; азбар 'сарай'.
Кейем-һалым исемдәре: бишмәт 'верхняя легкая одежда'; ситле бүрек 'шапка,
отороченная мехом'; мескен бүрек 'шапка без меха'; үксәле калуш 'туфли на каблуке'.
Әҙәбиәт
Диалектологический атлас башкирского языка.
Сост.
Н. X. Максютова,
С. Ф. Миржанова, У. Ф. Надергулов, М. И. Дильмухаметов, С. Г. Сабирьянова, Г. Г. Гареева.
Уфа: Гилем, 2005. 234 с.
{
Dialectological atlas of the Bashkir language. Compilers:
142

N. Kh. Maksyutova, S. F. Mirzhanova, U. F. Nadergulov, M. I. Dilmukhametov, S. G. 
Sabiryanova, G. G. Gareyeva. Ufa: Gilem, 2005. 234 p.}

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: