Култанбаева нургул калдыгуловна
ЕРТЕГІ ДИСКУРСЫ ЛИНГВОМӘДЕНИ ӨЛШЕМДЕРІНІҢ
жүктеу/скачать 2,3 Mb. Pdf көрінісі
|
ЕРТЕГІ ДИСКУРСЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ӨЛШЕМДЕРІ
| 2
ЕРТЕГІ ДИСКУРСЫ ЛИНГВОМӘДЕНИ ӨЛШЕМДЕРІНІҢ ӨЗЕКТЕЛУІ (қазақ, орыс және араб тілдері материалдары негізінде) 2.1 Ертегі дискурсының лингвомәдени өлшемінің тілдік деңгейде өзектелуі Ертегі дискурсына тән белгілердің тілдік деңгейде өзектелуі осы тараушада қарастырылады. Ертегі дискурсының лингвомәдени өлшемдерінің біз ұсынған бірінші деңгейі тілдік деп аталады. Аталған өлшем өз ішінде лексикалық, грамматикалық және семантикалық деп бөлінеді. Ең алдымен лексикалық өлшемдер арқылы ертегілік категорияның өзектелуін қазақ, орыс және араб қиял-ғажайып ертегілері бойынша анықтауға талпынамыз. Ертегі дискурсына тән белгілердің лексикалық деңгейде өзектелуін ертегі мәтініндегі тірек концептілердің, фразеологиялық және паремиологиялық қордың, реалий сөздердің және тағы басқа лексикалық бірліктердің қолданысы деп түсінеміз. Аталған лексикалық бірліктердің қолданысы ертегі дискурсы жанрын дискурстың басқа жанрларынан ажыратуға мүмкіндік береді. Концептіні лингвомәдениеттанымдық аспектіде зерттеушілердің (Н.Д. Арутюнова, В.В. Колесов, Ю.С. Степанов, В.Н. Телия, Ж.А. Манкеева және т.б.) пікірі бойынша концептілер ұғымдық белгілерден өзге аталған зат не құбылысқа қатысты мәдени-аялық ақпарат береді. Сонымен қатар концептіні адам мен әлем арасындағы мәдени қабат деп есептейді. Демек, аталған тірек концептілер зерттеу нысаны болып отырған тілдердің ертегі дискурсында көрінуі арқылы сол ұлттың тұрмыс-тіршілігінен, ділінен, таным-түсінігінен, жалпы дүние бейнесінен мол хабар береді. Осындай концептілер арқылы ертегі дискурсының ұлттық ерекшелігі ашылады. Қазақ ертегі дискурсындағы «бай» концептісі қазақи түсінікте мал-мүлкі түгел немесе төрт құбыласы сай адам немесе бай – ол хан, патша болуы да мүмкін. Мысалы, « Ерназардың өзі бай болыпты. Төрт түлік малы сай болыпты. Қора толған қойлары болыпты. Келе-келе түйелері болыпты. Өріс толған жылқылары болыпты»[91] («Ер Төстік» ертегісі ) . « Өткен заманда бір бай болыпты, ол бір перзентке зар болыпты, зарыға жүріп перзентті болыпты» [92] («Алтын сақа» ертегісі ) . Сонымен қатар ертегі дискурсында кездесетін бай адам жағымсыз эмоцияда, яғни сараң, ақымақ, жауыз, қорқақ ретінде көрініс береді де, сол жаман қасиеттерінің кесірінен оқиға соңында үнемі жеңіліс тауып отырады. «... Бай соншалық бай бола тұрса да шығынсынып бірде-бір қолына жұмысшы ұстамайды. Бар малды сол жалғыз баласы бағады екен» [93] («Жас баланың сапары» ертегісі), « Өкпе суға батып кетіп, әлден уақыттан соң жалмауыз кемпір болып судан шығады да байдың жағасынан ала кетеді. Бай көзі алақандай болып, қорқып кетеді. Бай жалғыз баласын жалмауызға бермек болады, кемпір байды қоя береді» [92] ( «Алтын сақа» ертегісі). Араб ертегі дискурсында «бай» концептісі адамның байлығымен, сараңдығымен, қатыгездігімен, тойымсыздығымен сипатталады. Мысалы, «Әли-Баба мен қырық қарақшы» ертегісіндегі Қасым бай осындай кейіпкер: 54 ِ ِميِدَقِيِفِ َناك َِفِ رَخلآا َوِ،ا د ِجٌِّيِنَغِام ه دَحَأِ،ِ ِس ْر فلاِِدلاِبِ ْنِمِ دَلَبِيِفِِناشيِعَيِ،ِِناقيِقَشِِناوَخَأِِنام َّزلا ِ ريِق » .« ِيِلَع اباب » ي ِناَّثلاِ مْسا َوِ، « ِ مِساق » ،ا د ِج َّو ْلأاِ مْسا َو[94] (Өте ерте заманда екі ағайынды жігіт болады. Олар Парсының бір елінде тұрады. Біреуі өте бай болады, екіншісі кедей болады. Біріншісінің аты Қасым, екіншісінің аты Әли-Баба. Қасым бай, бірақ өте сараң, қатыгез, бауырына көмек бермейді). Керісінше «кедей» концептісі малға жарлы, мал дегенде он шақты ешкісі бар немесе аң аулап күнін көрген, патшасына адал, ақылды адам ретінде бейнеленеді. Мысалы, « жүктеу/скачать 2,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|