Біртүтас түркі мемлекеті болып күрылмастан бұрын түркі тілдес тайпа- лардың халі мүшкіл еді. Қытай империясы өз өктемдігін жүргізіп, түркілерді өздеріне сіңістіруге әрекеттенді. Оларды кытай қорғанынан әрі асырып, күштеп коныстандырмақ болды. Қытайландыру саясаты күн тәртібінен түскен жоқ-ты. Осындай жаналқымда тұрған түркі халықтары күрып кетуге сәл-ак қалды. Сол кезде олардың басын біріктіруге Бумын үлкен роль атқ- арды. Біз, ежелгі түркі үрпақтары, өзімізді осындай қасіреттен аман алып қалғ- ан ең әуелі Бумынның ж ән е оның үзең гілестерінің аруақтары алдында борыштармыз. Одан да арыда, өте көне дәуірде үлы даланың төсінде Хунндар, Үйсіндер, Қаңлылар мемлекеттері салтанат қүрған. Ең алғашкы еуразиялық дала империясы — Түрік қағанаты өзіне тән сая- си алып күші мен әл еум еттік -м әдени дамуы жағынан осы ндай биік дорежете бұрын-сонды жетіп көрген жоқ-ты. Бумын көрші тайпаларды өзіне батындыру арқылы түркі мемлекетінің ауматын кеңейтпек-ті, бірақ отан үлгермеді. Мүкан-қатан өзінің Ішкі Азия мен Оңтүстік Сібірдегі саяси билігін біржолата бекемдеп алды. Шытыстаты қидандарды, кан мен татарларды, солтүсгікте ен есей қыртыздарын бас пгізіп, ал оңтүстікте солтүстік қытай м емлекеттеріне (Ч ж оу ж ән е Ци) алым-салық төлеттіріп өзіне борыштар етті. Оларды Бумынның басқа бір кіші інісі Батыс Түрік қаганатын кұрушы Істеми (Естемес) басқарды. Баска бауырларынан гөрі шынында да ол әскери істің де, саясп жагдайдың да сыр-
13 Үлы Т ү р анның Ү лдары ларын жақсы білетін. Істемидің Батысқа жорығы стратегиялық маңызы зор аймақтарды қосып алуға бағытталған еді. Ол жас түркі мемлекетінің өзінен
