Алайда, біреуін біреуіне айдап салып, ішінен ірітіп отырып жеңетін ескі тәсіл дер енді келмеске кетті. Үлы державаларға бұдан былай түркі мемлекетінің саяси орналасу жағдайын есепке ала отырып қарым-қатынас жасау қажеттігі туды. Өйткені жаңа империяның құрамына енген көшпенді халыктардың дала сырына қанық екенін, әрі өз елінің тәуелсіздігін қорғау үшін жан аямай күресетін табанды, кей уақыттарда тіпті тентек, ер жүрек жауынгерлер сайлап отырғанын олардың білмеуі мүмкін емес-ті. Істеми — кағанның назары эфталиттер мемлекетіне ауып, қырағылықпен қадағалап отырды. Сондықтан да ол: “Аварлар құс емес, аспандап ұшып түріктің ал- мас қылышынан қүтылып кетер; олар ж әне балық та емес, тереңге сүңгіп, теңіз түбінде ғайып болып кететін; олар жер үстінде жүрген пақырлар ғой. Эфталиттердің көзін құртқан соң, аварларға шабуыл жасаймын, олар ме- нен құтыла алмайды” деп м әлім деген болатын. Бүл ж ерде аварлар түркілердің ығыстыруымен Алтайдан Батысқа қарай ж өңкіле көш кенін
14 А санбай А С К А Р О В меңзеп отырған сыңайлы. 561 ж. Істеми алдын ала Иранмен келісім жасап алып, эфталиттерге қар- сы шабуылды бастады. V ғ орта ш енінде Орта А зия аумағында өте қуатты Эфталиттер мемлекеті қалыптасты. Оның шекарасы Каспий теңізінен бастап Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты. Бұғанасы әлі қата қоймаған жас түркі мемлекетімен Иранды келісім жа- сауға итермелеген басты себеп — эфталиттердің көрш ілестігі еді. Сондықтан да олар эфталиттердің күш ейіп кетуін қаламайтын. Егер көршілерінің күш-қуаты артып кетсе, орта шығыста Иранға қарсы тұратын бірден бір мемлекетке айнала ма деп секемденетін. Эфталиттерді талқанда-
