Қазақстандағы республикалық маңызы бар мемлекеттік табиғи зоологиялық

17 «Белағаш» 1986 
1500 
.............\.......... 
Қарағанды 
обл., 
Бұқар 
Жырау 
ауданы 
18 «Қу»
1986 
33500 
Арқар, сілеусін, елік, 
құр. 
Қарағанды 
обл., 
Қарқаралы ауданы 
19 «Бектауата
»
1986 
500 
Аққайың ормандары, 
т.б 
Қарағанды 
обл., 
Нұра ауданы 
20 «Қарағаш» 1986 
6800 
Арқар, қабан, елік, 
құр, т.б 
Қарағанды 
обл., 
Жаңаарқа ауданы 
21 «Қызылар
ай»
1986 
18200 
Арқар, суыр, аққұр 
Қарағанды 
обл., 
Ақтоғай ауданы 
22 «Ұлытау» 1986 
19300 
Арқар, бүркіт, ителгі, 
т.б 
Қарағанды 
обл., 
Ұлытау ауданы 
23 «Михайло
вка»
1986 
76800 
Елік, бұлан, борсық, 
құр 
Қостанай 
обл., 
Қарабалық ауданы 
24 «Тауынсор
» 
1986 
35000 
Су құстары 
Қостанай 
обл., 
Қамысты ауданы 
25 «Сарықоп
а»
1978 
51200 
Су құстары 
Қостанай 
обл., 
Жангелді ауданы 
26 «Қарғалы» 1986 
13300 
Қабан, борсық, құм 
мысығы 
Қызылорда 
обл., 
Шиелі, Жаңақорған 
аудандары 
27 «Тораңғыл
ысай» 
1986 
17900 
Қабан, 
борсық, 
қарақұйрық 
Қызылорда 
обл., 
Тереңөзек ауданы 
28 «Ақтау-
Бозащы»
1986 
170000 
Үстірт қойы, қарақал, 
сабан-шы, кірпі 
Маңғыстау 
обл., 
Түпқараған ауданы 
29 «Қарақия-
Қаракөл»
1986 
137500 
Қоқиқаз, дуадақ, кірпі, 
үстірт 
қойы, 
құм
мысығы 
Маңғыстау 
обл., 
Қарақия ауданы 
30 «Мамлют» 1986 
52400 
Бұлан, елік, т.б 
СҚО, 
Мамлют 
ауданы
31 «Смирнов
»
1986 
240000 
Бұлан, елік, борсық,
құр т.б 
СҚО, 
Аққайың 
ауданы
32 «Согров»
1986 
134100 
Сусар, құндыз, бұлан, 
қабан 
СҚО, М.Жұмабаев, 
Қызылжар ауданы
 
10-тақырып. Мемлекеттік дендрологиялық бақтар. 
 
Мемлекеттік дендрологиялық бақ- ағаш және бұта тұқымдарын қорғауға, молықтыру 
мен пайдалануға арналған аймақтар бойынша белгіленген күзет режимдері бар табиғат 
қорғау және ғылыми ұйымдар мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Мемлекеттік 
дендрологиялық бақтардың негізгі қызметіне Қазақстанның аңаш өсімдіктерін сақтаулың 
молықтырудың және пайдаланудың ғылыми негізін әзірлеу, Қазақстанның дүниежүзілік 
маңызы маңызы бар флорасының ресурстарын игеру жатады. 
Мемлекеттік дендрологиялық бақтар:
1.
«Есік» (1959),
2.
«Бурабай» (1960),
3.
Шымкент (1979),
4.
«XXI ғасыр дендрологиялық бағы» (Алматы, 2000). 
11-тақырып. Мемлекеттік табиғат ескерткіштері. 

 
Мемлекеттік табиғат ескерткіші – экологиялық, ғылыми, мәдени және эстетикалық 
тұрңыдан алғанда жекелеген бірегейғ орны толмайтын, құнды табиғи кешендерді, сондай-
ақ мемлекеттік табиғи қорық қорының объектілеріне жатқызылған шығу тегі табиғи және 
жасанды объектілерді қамтитын ерекше қорғалатын табиғи аумақ. 
 
Атаулары 
Көлемі, 
мың Га 
Қорғайтын нысаны Орналасқан орны 
1 
«Шарын 
ерен 
тоғайы» 
5014 
Соғидан 
шетені 
(ерен) 
Алматы облысы, Ұйғыр 
ауданы 
2 
«Шынтүрген 
шыршалары» 
900 
Реликті шырша 
Алматы обл, Еңбекшіқазақ 
ауданы 
3 
«Айқай құм» 
240 
Дыбыс шығаратын 
құм төбе 
Алматы обл, Кербұлақ 
ауданы 
4 
«Баум тоғайы» 
130 
Қолдан 
егілген 
орманды алқап 
Алматы қаласы 
5 
«Көкшілтау 
самырсын 
тоғайы» 
137 
Реликті қарағайлы 
орман 
ШҚО, Ұлан ауданы 
6 
«Қаз қайтуы» 
2 
Палеонтологиялық Павлодар обл, Павлодар 
ауданы 
7 
«Жаңажол» 
9 
Қарағай, 
мүк, 
қырық -жапырақ.б.
СҚО, Жамбыл ауданы 
8 
«Күміс қарағайлы 
орман» 
83 
Реликті қарағайлы 
орман 
СҚО, Қызылжар ауданы 
9 
«Қарағайлы 
орман» 
26 
Реликті қарағай 
СҚО, Аққайың ауданы 
10 
«Дуылға 
сүйір 
шоқысы» 
2 
Геологиялық 
Ақмола обл, Еңбекшілер 
ауданы 
11 
«Малта 
тасты 
шоқы» 
2 
Геологиялық 
Ақмола обл, Еңбекшілер 
ауданы 
12 
«Өрт 
байқау 
шоқысы» 
1 
Геологиялық 
Ақмола 
обл, 
Зеренді 
ауданы 
13 
Көк мүйіс 
1,2 
Жалтыр тастар 
Ақмола 
обл, 
Зеренді 
ауданы 
14 
«Қызыл 
күрең 
мүйісі» 
0,5 
Жалтыр тастар 
Ақмола 
обл, 
Зеренді 
ауданы 
15 
«Көне 
ағашты 
тоған» 
1 
Жалтыр тастар 
Ақмола обл, Еңбекшілер 
ауданы 
16 
«Қара 
май 
шоқысы» 
1 
Жалтыр тастар 
Ақмола 
обл, 
Зеренді 
ауданы 
17 
«Қашқын 
шоқысы» 
1,3 
Жалтыр тастар 
Ақмола 
обл, 
Зеренді 
ауданы 
18 
«Бүркіттау» және 
«Қайнар 
көз 
шоқылары» 
3 
Геологиялық 
СҚО, Айыртау ауданы 
19 
«Имантау көлінің 
аралы» 
34,4 
Мойыл 
СҚО, Айыртау ауданы 
20 
«Шолғыншы 
шоқысы» 
3,8 
Жартастар 
СҚО, Айыртау ауданы 

21 
«Қазан жартасты 
шөгінділері» 
3,9 
Жартастар 
СҚО, Айыртау ауданы 
22 
«Көне алқап» 
2 
Жартастар 
СҚО, Айыртау ауданы 
23 
«Сүйір шоқы» 
3 
Жартастар 
СҚО, Айыртау ауданы 
24 
«Қостау шоқысы» 0,5 
Жартастар 
СҚО, Айыртау ауданы 
25 
«Үңгірлі 
сарқырама» 
0,5 
Геологиялық 
СҚО, Айыртау ауданы 
26 
«Айыртау 
шоқысы» 
2 
Жартастар 
СҚО, Айыртау ауданы 
 
12-тақырып. Қызыл кітап және биологиялық алуантүрлілік. 
 
Қызыл кітап тірі организмдердің жойылып кету қаупі төнген және сирек кездесетін 
түрлері мен түр тармақтарының тіркелетін, әрі биологиялық алуантүрлілікті сақтап қалуды 
көздейтін, әрі бүкіл адамзатқа ерекше ескету жасайтын құнды құжат болып есептеледі. 
Әрбір Қызыл кітапта жеке организмдердің түрлері мен түр тармақтары аталып, олардың 
бұрынғы және қазіргі кездегі таралуы, тіршілік ерекшеліктері, саны, қорғау шаралары және 
зерттелуі туралы қысқаша тұжырымды деректер беріледі. Қызыл кітаптың халықаралық,
мемлекеттік және жергілікті нұсқалары бар. Сонымен бірге, Қызыл кітап тірі 
организмдердің жеке жүйелік топтарына яғни, өсімдіктерге және жануарларға арналып та 
жазылады. Қызыл кітаптың «қызыл» деп аталуында да үлкен мән бар. Қызыл түс оттың, 
өрттің, алаулаған жалынның түсін білдіріп, бүкіл адамзат баласына Қызыл кітапқа 
тіркелген организм түрлерін жойылып кетуден сақтап қалудың қажет екендігін ерекше 
ескертеді. Сондықтан да, Қызыл кітаптардың сыртқы мұқабасының түсі де міндетті түрде 
қызыл түспен беріледі. 
Халықаралық қызыл кітап (Red Data Book) тікелей халықаралық табиғатты және 
табиғат ресурстарын қорғау одағының (МСОП) ұйғарымы бойынша шығарылады. Оған 
қажетті мәліметтер 1949 жылдан бастап жинақталып келеді. Халықаралық Қызыл кітапқа 
тіркелген түрлер мен түр тармақтары бірнеше санаттарға (категорияларға) топтастырылып 
беріледі. Мысалы: ЕХ (extinct) – жойылған түрлер; EN (endangered) – жойылып кету қаупі 
төнген түрлер; VU (vulnerable) – саны күрт азайып бара жатқан түрлер; R (rarely) – сирек 
кездесетін түрлер деп бөлінеді. 
Қазақстанда Қызыл кітап алғаш рет 1978 жылы омыртқалы жануарларға арналып 
шығарылды. Оған омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен түр тармақтары тіркелді. Оның 4 
түрі – балықтар, 1 түрі – қосмекенділер, 8 түрі – бауырмен жорғалаушылар, 43 түрі – құстар, 
31 түрі – сүтқоректілер. Ал ондағы жануарлар түрлері тек 2 санат (категория) жойылып бара 
жатқан (А) және сирек кездесетін түрлер (Б) бойынша берілді. 
Қазақстанның өсімдіктерге арналған Қызыл кітабы 1981 жылы жарық көрді. Бұл 
кітапта 2 категория бойынша жойылып кету қаупі төнген түрлер (А) және сирек кездесетін 
түрлер (Б) деп өсімдіктердің 306 түрі мен түр тармақтары тіркелді. Қазақстанның 
өсімдіктерге арналған Қызыл кітабы өкінішке орай осы күнге дейін қайта толықтырылып 
басылған емес. 
Қазақстанның омыртқасыз жануарларға арналған қызыл кітабы 2006 жылы жарық 
көріп, оған омыртқасыздардың 96 түрі мен түр тармақтары тіркелді. Оның 2 түрі – 
буылттық құрттар, 6 түрі – ұлулар, 1 түрі – шаянтектестер, 2 түрі өрмекшітектестер, қалған 
85 түрі – жәндіктер. 
Қазақстанның омыртқалы жануарларға арналған Қызыл кітабы қазірге 
толықтырылған нұсқа бойынша 4 рет (1978, 1991, 1996, 2008) басылып жарияланды. Бұл 
кітаптың 3-4 басылымдарына тіркелген түр 5 санатқа (категорияға) топтастырылып берілді. 
Олар І – жойылып бара жатқан түрлер; ІІ – саны азайып бара жатқан түрлер; ІІІ – сирек 

кездесетін түрлер; ІV – белгісіз (толық зерттелмеген) түрлер; V – қалпына келген түрлер 
деп берілді. 
Қазақстанның омыртқалы жануарларға арналған Қызыл кітабының толықтырылған 4-
басылымына жануарлардың 128 түрі тіркелген. Олардың 1 түрі – дөңгелекауыздылар, 17 – 
түрі балықтар, 3 – түрі қосмекенділер, 10 – түрі бауырымен жорғалаушылар, 57 – түрі 
құстар, 40 – сүтқоректілер. Қызыл кітаптың бұл басылым негізінен 3 басылымға ұқсас. 
Қызыл кітаптың 4 – басылымында Халықаралық табиғат қорғау одағының (МСОП) Қызыл 
кітабына тіркелген еліміздің аумағында ғана өте сирек кездесетін омыртқалы 
жануарлардың 20 түрі атап көрсетілген. Бұл түрлерді сақтап қалу және олардың санын 
көбейту Қазақстан халқына аса зор жауапкершілікті жүктейді. 
Қызыл кітапқа тіркелген түрлер туралы мәліметтер барлық деңгейдегі оқу 
орындарында кеңінен оқытылуы керек. Өйткені әрбәр азамат өзі тұрған елінің Қызыл 
кітапқа тіркелген өсімдіктері мен жануарларының түрлері туралы деректерді біліп, оларды 
қорғау және сақтап қалу жұмыстарына барынша өз үлестерін қосуы тиіс екендігіне аса қор 
адамгершілік сезімімен қарауы тиіс. 

жүктеу/скачать 482,3 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: