«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
|
1.13 Қазақстанның жер бедері (рельефі) – Жер қоры Қазақстанның – Жер бедері – Республика территориясының 1/10- бӛлігі таулар, қалған бӛлігі – ойпат, жазық, ҥстірт, қырат, т.б. Оңтҥстік – батыс, Солтҥстік және орталық аймақтарға негізінен теңіз деңгейінен 200-300м ғана биік келген жазық рельеф тән. Оңтҥстік шығысы биіктігі 5000м таулы ӛңір болып келген. Республиканың топографиялық жер бедері Оңтҥстік – шығыстан Солтҥстік – батысқа және шығыстан- батысқа қарай аласарады. Республиканың шығысында Алтай тау жҥйесі – оның жалғасы Ертістің сол жағалауындағы Калба жотасы жатыр. Зайсан ойысы Тарбағатай тауының Қазақстан жеріне тек батыс бӛлігі кіреді. Тарбағатай жотасы – Алакӛл ойысы арқылы Қазақстанның оңтҥстік – шығыс бӛлігіндегі – Жоңғар Алатауымен ҧласады. Оңтҥстік – оңтҥстік шығысында Тянь-шань жҥйесіне жататын кӛпжылдық қар мен мҧзарттар басқан аса ірі тау жоталары жатыр. Осындағы Хан тәңірі – шыңының биіктігі 6995м – одан Солтҥстік және орталық Тянь- Шаньның жоталары тарайды. Солтҥстік – Тянь-Шаньның ірі биік тау жотасы – Іле Алатауы – ҧзындағы 350 км, ең биік жері – Талғар шыңы (4973м). Қазақстанның оңтҥстігінде Қырғыз Алатауы батыс бӛлігінің Солтҥстік беткейі, ішнара Талас Алатауы, сонымен қатар Қаратау жотасы кіреді. Ҧсақ шоқылы Сарарқа ӛз алдында жеке геомормологиялық облыс. Сарыарқаның – оңтҥстігінде шӛлді. Бетпақдала ҥстірті орналасқан Маңғыстау тҥбегі – теңіз деңгейінен 132 м. тӛмен, жазық ҥстірт ағын судың тым тапшылығына байланысты нағыз шӛл, Каспий маңы ойпаты 500 км шақырымнан астам кең ӛңірді алып жатыр. Оңтҥстіктегі таулар етегі. Тҧран ойпатының солтҥстік бӛлігімен ҧштасқан, ол шығыста Балхаш – Алакӛл ойысына жалғасады. Батыс Сібір жазығының оңтҥстік етегі Қазақстанның солтҥстігінде Сарыарқаға ҧштасады. Қазақстаның жер қоры 223 млн. га. 82% орман мен бҧталар 9751 мың гектарын (3,6%), қҧрылыстар мен шӛлдер салынатын жер – 1766 мын. га. (0,5%), ауыл шаруашылығында пайдаланылмайтын ӛзге жерлер - 29390 мын. га. (10,9%). Ауыл шаруашылық жерлерінің қҧрамы; жыртылатын жер – 331,240 мың. га. (15%), кӛп жылдық ағаштар - бақтар, жҥзімдіктегі т.б. -112мын. га. (0,05%), тыңайған жерлер 2197 мың.га. (1%) – шабындықтар мен жайылымдар – 189 млн.га. (84%) Ҥй іргесіндегі жерлер 188 мың. га. (0,07%). Қазақстан климаты - Қазақстан жерінде қҧрғақ континенттік климат қалыптасқан. Радиация мен жылу балансының ерекшелігі ауа температурасын ауытқытып отырады. Қантар айының орташа температурасы Солтҥстік және Шыңғыс аудандарға – 18 0 С – оңтҥстік аудандарында - 3 0 С дейін кӛтеріледі. Шілдеде 19 0 С -30 0 С Орташа жылдық жауын – шашын мӛлшері – жазықта 100-130 мм. болса, тау бӛктерінде 500-600 мм. Желдің орташа жылдамдығы 4 - 4,5 м/с. Маусымның ҧзақтығы 160-250 тәулік, 10 0 С- тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық мӛлшері 2100-4500 0 С дейін кӛтеріледі. Қазақстан жері – Терістен – Оңтҥстікке қарай1600км шығыстан – батысқа қарай 3000км. Республика ТМД елдері ішіндегі Ресейден кейінгі 2-ші орынды иемденеді. Қазақстанға 90-Армения, 11-Англия сиып кетеді. Жер кӛлемі жӛнінен әлемде 9-шы орынды- Ресей-Канада-Қытай-АҚШ-Австралия, Бразилия, Ҥнді, Аргентина-Қазақстан, Судан мемлекеті. Қазақстан жер шарының 2 % алып жатыр. 1) Республикамыздың қиыр терістігінде- жеткілікті ылғалданған орманды- далалы -зона алып жатыр. Орташа ылғалдылық -330-350мм., булану мен ылғалдану коэффиценті мӛлшері бір-біріне шамалас, ылғалдың мӛлшері-1- ге жуық. Жер беті жазық-ойпатты келеді – бҧл аймақта ылғалды-шалғынды топырақтар кӛп тараған. Топырақ гумусы-8-9 %. Бҧл зона негізінен Батыс-Сібір ойпатында орналасқан. Мҧнда негізінен суарылмайтын (богара) жаздық бидай егіледі. Картоп, кӛкӛніс, мал шаруашылығы дамыған. 2) Қара топырақты зона 2-ге бӛлінеді: а)орташа ылғалданған дала б) ылғалы жеткіліксіз қуаң дала. Бҧл аймақтың біразы Батыс-Сібір ойпатында, біразы Солтҥстік Қазақстан облысында (Қостанай, Павлодар, Ақмола, Қарағанды және Батыс Қазақстан облысының солтҥстік шеттері осы зонада орналасқан). Ылғал кӛбінесе кҥз бен қыста тҥседі, шілдеде- қҧрғақ. Бҧл зонада негізінен суарылмайтын астық егіледі. Топырағы фосфорды қажет етеді. Бҧл зонаның кӛлемі – 25,4 млн.га. (5 %) . Кәдімгі қаратопырақты зонаша – 4,3 % (11,7млн.га). Ауадан тҥсетін ылғал 300-330мм. Гумус 7-8 %. Қҧрғақшылық 10 жылда бір рет қайталанады. Оңтҥстік кара каратопырақты зонасының кӛлемі 13,7 млн.га (5,1%). Ауадан тҥсетін ылғал 280-350 мм., жылы уақытта (150-180 мм). Гумус – 4-6 % Қҧрғақшылық 10 жылда 2-3 раз қайталанады. Қҧрғақ шӛлді дала қара қоңыр топырақты зона - Республика территориясының 33,3 % оның кӛлемі 90,4млн. га Кҥңгіртті қара қоңыр топырақ, гумус солтҥстікте 3 - 4 %. Бҧл аймақта Павлодар, Солтҥстік Қазақстан, Қостанай,Ақмола Ақтӛбе, Батыс Қазақстан, Шығыс – Қазақстан, гумусы оңтҥстігінде - 3 %. Оңтҥстік Шӛлді далада - топырақ тҥсі ашық қара – қоңыр гумус – 1,5 % ылғал айнымалы 250-280 мм., қҧрғақшылық 3-4 жылда бір рет қайталанады. Суарылмайтын егін ӛнімі – тҧрақсыз. Бҧл жердің кӛлемі 27,7 млн.га (10,3%). Бҧл зонанын орталық бӛлігінде жай қара қоңыр топырақта – қҧрғақшылық жиі болады.. Ол 2 жылда қайталанып, ӛнім қанағаттанарлықсыз, жер кӛлемі 24,3млн. га (8,9%). Бҧл зонада астықты шаруашылық жақсы дамыған. Топырағы жер эрозиясына ҧшырайды, топырақ қҧрамында фосфор аз. Егістікпен бірге мал шаруашылығы дамыған Шӛлді – дала зонасы. Солтҥстікте далалы аймақ пен Оңтҥстіктегі шӛлді - аймақтық аралығында жатыр. Климатты қҧрғақ ылғалдың шамасы 180- 210мм., бҧл егістіктің ӛнімді шығаруын қамтамасыз ете алмайды. Ылғалдану коэффиценті 0,2-0,3 мм. Бҧл аймақ мал шаруашылық аймағы, ылғалдану коэффицентті 0,2 -03. Қҧрғақшылық жиі байқалады 4 жылдың 3 жылы қҧрғақ болады. Егілетін дақылдар тез пісетін тары, жер кӛлемі 38,4 млн.га (14%). Шӛл зонасы - Атырау, Маңғыстау, Қызыл Орда, Ақтӛбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстанның біраз жерлері. Ылғал мӛлшер іӛте аз ылғалдану коэффициенті 01-0,05 %, жылына тҥсетін ылғалдың мӛлшері 80-150 мм. Жаздың ҧзақтығы 170-220 кҥн. Ҥсіксіз уақыттың ҧзақтығы 170-220 кҥн. Қысы – суық – жазы ыстық. Онда ӛсетінде жусан, сорланған топыраққа бейімделген топтар Белсенді температура қосындысы 4700 0 С, гумусы 1-1,5 % Осының салдарынан топырақ тҥсі бозғылт тартып ӛздерін тҥзген тау жыныстарына ҧқсайды. Аймақ негізінен мал жайылымына қолайлы тек мҧнда суармалы егіншіліктен ғана ӛнім алынады. Шӛл аймағының кӛлемі 119 млн. га (44%) жерді алып жатыр. Таулы алқап Шығыс Қазақстандағы Алтай таулары - Алматы облысының оңтҥстігіндегі Жоңғар және Іле Алатаулары - Жамбыл облысындағы Қырғыз Алатауы, Оңтҥстік Қазақстан облысындағы Ӛгем, Қазығҧрт, Қаратау таулары. Мҧнда ылғалдың орташа мӛлшері 250-360 мм. Ылғал кӛбнесе кӛктем, қыс айларында тҥседі. Жаз –Кҥз айлары қҧрғақ. Бидай - арпа кҥздік және жаздық егіледі. Суармалы жерлерде қызылша – мақта – жҥгері- кӛкӛніс – жҥзім темекі ӛседі. Таудан алыс жерлерде топырақ ашық сурғыл тҥсті – одан кейін сҧрғылт тҥсті, ал тауға ең жақын аймақта кҥңгірт – сҧрғылт тҥсті – және ашық қара қоңыр топырақтар зонасы. Оңтҥстік Қазақстан облысындағы Батыс Тянь-Шань тау етектерінде кҥңгірт сҧрғылт топрақтар мен ашық қара қоңыр топырақтар орнына қоңыр – сҧр қоңыр топырақтар кездеседі. Мақта, дәрілік шӛптер, бау-бақша, жҥзім қсіріледі, тау етегінің шӛлді далалы зонасының кӛлемі 14млн.га. (5,2 %) Аласа таулы дала белдеуі. Ауадан тҥсетін ылғалдың мӛлшері 500-800мм., топрақтары қҧнарлы, бҧл аймақта – суарылмайтын егіс егіледі. Бҧл зонаның жер кӛлемі 10млн.га. Орташа таулы, шалғынды- орманды белдеуі.- ылғал мӛлшері 850-900мм. Шалғынды шӛптер биік болып ӛседі, топырағы аса қҧнарлы, гумусы 10-12 % Биік таулы – шалғынды және шалғынды - далалы – белдеу. Биік таулы аймақтарда кездеседі. Ауа райы суықтау топырақтары биік таулы Альпілік немесе Субальпілік шалғынды, шалғынды далалы топырақтар. Бҧл аймақ малдың әсіресе ҧсақ малдың жазғы жайлауы. Жер кӛлемі 3млн.га. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|