«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
|
6.3.Кҥріш қалдықтарын пайдаланудың ғылыми негізі. Ауыл шаруашылығы ӛндірісіндегі салалардың ішінде кҥріш шаруашылығы Қазақстанның азық-тҥлік қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілген сала болып есептеледі, ӛйткені еліміздегі халықты кҥрішпен қамтамасыз ету деңгейі 116-120% жеткен. Қазақстан кҥрішті 400-500 мың тонна кӛлемде ӛндіре алады, бҧл 240-300 мың тонна кҥріш жармасы. Ресей ғалымдарының бағалауынша кҥріш жармасына деген қажеттілік 610 мың тонна кӛлемінде болса, ал ӛндірілетіні небәрі 250 мың тонна, сондықтан кейбір аймақтарда кҥріш ӛндірісі ішкі қажеттілікті қамтамасыз ете алмайтын болғандықтан жақын және алыс шет елдерге кҥріш экспортына мҥмкіндік бар. Қазақстанға қажетті кҥріш жармасының 80% Қызылорда облысы қамтамасыз етеді. Кҥріш шаруашылығын дамытуға соңғы жылдары кӛптеген миллион қаржының ресурстары кӛктемгі егіс жҧмыстарын жҥргізуге несие тҥрінде, тікелей инвестиция тҥрінде, тҧқым ӛндірісін демеуге қаржы беру арқылы, минералдық тыңайтқыштар алуға және басқаларға жҧмсалуда. Қабылданған шаралар мен ішкі рыноктегі кҥрішке деген бағаның ӛсуі кҥріш шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігіне оң әсерін тигізеді. Соңғы жылдарда сыртқы рынокте Қазақстандық кҥрішке деген сҧраныс ӛскен, сондықтан кҥріш негізінен Қырғызстанға, Ресейге, Тәжікстанға, яғни жақын шет елдерге шығарылуда. Сонымен бірге алыс шет елдерге де (Туркияға, Италияға және басқа елдерге) кҥріш ӛнімін шығару жандандырылды. Отандық кҥрішке сҧраныс оның аспаздық сапасына, сонымен бірге сатып алушылардың қытай кҥріші ӛндірушілеріне деген сенімсіздігіне байланысты болып отыр. Қазақстандық кҥрішке сҧраныс сонымен бірге, оның ӛзіндік дәмдік ерекшеліктеріне де орай туындауда. Минералдық тыңайтқыштар мен пестицидтерге бағаның кҥрт ӛсуіне байланысты Сырдария ӛзенінің бойында жоғары орналасқан елдерде: Ӛзбекстан және Қызылорда облысының аумағында оларды аз пайдаланады, соның нәтижесінде жерді суаратын суда агрохимикаттардың қалдықтары тӛменгі деңгейде сақталуда. Топырақтың тҧздануы мен суаратын судың минералдануының ӛсуі кҥріш ӛніміне жағымсыз әсер ете отырып, сонымен бірге кҥріш дәніндегі крахмалдың азаюына жағдай жасап, Қазақстадық кҥріштің дәміне оң әсер етеді. Кҥріш шаруашылығындағы біршама жетістіктерге қарамастан бҧл сапаның тиімділігі мен кҥріш ӛндірістің пайдалылығын арттыру, сапасын жақсартуда, кҥріш және оның қалдықтарын ӛңдеуді және ӛндірілген ӛнімдерді ӛткізу рыногін кеңейту проблемалары бірінші кезекте тҧр. Соңғы жылдары кҥрішті экспорттауда ақталған кҥріштің ӛсуі алаңдатады. Бҧл кӛп кӛлемде қҧрама жем ӛнеркәсібі ҥшін және тез пайдаланатын кҥріш, кҥріш сіркесі, және арзан спирт ӛндірісі ҥшін пайдаланатын Ресей Федерациясына экспортталады. Еліміздің экономикасы аграрлық секторының жалпы проблемаларына байланысты: қазіргі кезде аграрлық машина жасауға, химикаттар мен минералды тыңайтқыштар ӛндірісін дамытуға кӛптеген миллион инвестициялар бағытталуда. Бҧл Қазақстанның техникаға, минералды тыңайтқыштарға, ӛсімдік қорғау қҧралдарына және басқаларға деген импорттық тәуелділігін тӛмендетуге мҥмкіншілік береді. Облыстың кҥріш ӛндірісінің негізгі бағыттары бойынша дамытуды жаңғыртудың болашағы зор жоспарларын дайындау ҥшін кҥріштің жаңа сорттарын шығару және тҧқым шаруашылығын химияландыру, кҥріш ӛңдеу ӛнеркәсібінің қалдықтарын ӛңдеу технологиясын енгізу, ауыл шаруашылығы техникалары мен материалдық – техникалық қамтамасыз етуді жаңарту пайдаланылған ресурстардың тиімділігін арттыру ҥшін бірінші кезекте кҥріш ӛндірісінің басым технологияларын анықтау қажет. Шет елдерде крахмал ӛнімдерінің ӛндірісі кең тараған. Дҥниежҥзілік тәжірибе кӛрсеткендей, 60-жылдардың аяғында дамыған елдерде қант пайдаланудың орнына оның қантты крахмал ӛнімдерін қолдануға қайта бағытталу басталды. Мҧндай жағдайлар шикізатқа бай мемлекеттермен (АҚШ) бірге қант ӛндірісі ҥшін ӛзіндік шикізаты жоқ елдерде (Жапония, Оңтҥстік Корея) немесе ӛзінің қажеттілігін толық қамтамасыз ете алмайтын (Еуропалық одақ) елдерде де орын алды. Соңғы 10-15 жылдың ішінде бҧл мемлекеттер қант крахмал ӛнімдерін шығару ҥшін қажетті: крахмал сірнесі, глюкоза-фруктоза шырыны, глюкозалар, фруктозалар және басқалары ҥшін қҧрамында крахмалы бар шикізаттардың ӛзіндік ӛндірісін (картоп, жҥгері, бидай, сҧлы, қара бидай, қонақ жҥгері, кҥріш және басқалары) табысты дамытып келеді. Ресейде тамақ ӛнеркәсібінде қҧрамында крахмалы бар шикізаттардан қантты ӛнімдер ӛндірісі ҥшін және олармен тамақ ӛнеркәсібінде қанттың кӛп ҥлесін алмастыру жағдайында бірқатар бағдарламалар әзірленген. Аймақтың қажеттілігіне байланысты қантты ӛнімдер ӛндірісінің аз қуатты желісі дайындалған ТМД елдерінде крахмал ӛндіретін және оны сірнеге қайта ӛңдейтін барлығы 16 кәсіпорын бар. Қазақстанда мҧндай зауыт жоқ. Кҥріш дәніндегі крахмал (80%- ға дейін) бидай мен жҥгеріге қарағанда (60-70%) кӛп болғандықтан алынған ӛнімдердегі қантты заттардың жоғары қҧрамы әлемдік стандарт деңгейінде болады. Сондықтан да негізінен қҧрама жем ӛндірісінде сҧранысқа ие кондициялы емес кҥріш ҧсағын ӛңдеу қажет. Жылына 11169 тонна кҥріш салысын кҥріште жармасына және крахмал сірнесіне ӛңдейтін жабдықтың жалпы қҧны 970,0 мың АҚШ долларын қҧрайды. Зауыттың қҧрылысына қажетті қаржылық ресурстар – 3307,3 мың АҚШ доллары. Жобаның ӛтелу мерзімі 2,0-2,5 жыл. Рентабельділігі - 47%. Жергілікті тауар ӛндірушілердің мҧндай ҥлкен жобаны қаржыландыруға шамасының келмейтіндігі белгілі. Сондықтан ауыл шаруашылығын несиелендірудің формасы мен тиімді әдістерін дайындау, банктердің қызмет аясын кеңейту қажеттілігін Елбасы да атап ӛтті. Ҧсақталған кҥріш дәнін спиртке ӛңдеу қымбат жабдықтарды қажет етпейді, ӛзіндегі шикізаттың кӛлеміне қарай әрбір фермер ондай жабдықты ала алады. Шикізаттың қҧрамындағы крахмал ашытқымен тікелей спиртке ӛңделмейді. Алдымен шикізатты солод ферменттерімен қанттандырады да, қантты сусло алынады, сонан соң ашытады. Ашытылған массаны спирт алу ҥшін айдайды. Крахмалы 5 %-дан кем емес немесе қанты бар ӛнімнен ғана спирт алынады. Бидай, сҧлы, жҥгері дәндерінің қҧрамында 50-70% крахмал болса, арпада-40%, кҥріш дәнінде-80% дейін, картопта -20 пайызға дейін, қант қызылшасында – 14-22%, жеміс-жидектің кӛпшілігінде 4-18% крахмал бар. Сондықтан кҥріштен спирт ӛндіру жоғары рентабельді ӛндіріс болып табылады. Спирт алу ҥшін ҧсақталған кҥріштен алынған ӛнімді және кҥріш салысын ӛңдеуде 14 пайызға дейін алынатын кҥріштің қауызын пайдалануға болады. Мысалы, 10л суға крахмалдығына байланысты 4-8 кг ҧн және 1,5-3 кг арпаның немесе қара бидайдың солоды араластырылады. Солодты ӛндірілген және ҧнтақталған арпаның тҧқымынан алады, 10 кг кҥріш ҧнынан немесе ҧнтағынан 4,2 л спирт алуға болады. Кҥріш майының ӛндірісі АҚШ, Жапония, Индия, Пәкістан, Қытай және басқа да елдерде жолға қойылған. Бҧл майды алуда шикізат есебінде кҥрішті сҧрыптау ӛндірісінде қалдық болып есептелінетін кҥріш ҧнтағы пайдаланылады. Ол кҥрішті ӛңдегеннен кейін одан алынатын ҧнтағы және басқа да қосымша ӛнімдері мал шаруашылығында тек қҧрама жем есебінде пайдаланылады. Кҥріш ҧнтағын осылай пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз және оларды сақтағанда тез бҧзылатындықтан қосымша ӛңдеуді қажет етеді. Косметикалық бҧйымдардың маңызды компоненттеріне мал және ӛсімдік ӛнімдерінен алынатын балауыз жатады. Косметикалық бҧйымдар тҥрлерінің ҧлғаюына байланысты табиғи және жасанды жолмен алынатын әр тҥрлі балауыздар ӛндірісі жыл сайын дамып келеді. Кҥріш ҧнтағынан алынған майда 5% дейін кҥріш балауызы болады. Жалпы ӛсімдіктен алынатын табиғи балауыздың аз болуы отандық косметика ӛнеркәсібінің кеңеюіне теріс ықпал етуде. Негізінен парфюмериялық ӛнімдердің негізгі ингридиенті болып шет елдерден әкелінетін қосымшалар, мысалы, карнауб балауызы қолданылады. Ал, кҥріш балауызының сапасы карнауб балауызынан кем тҥспейді. Кҥріш ҧнтағынан май, балауыз алудың технологиясын әзірлеу және енгізу кондитер, медициналық препараттар, сондай-ақ парфюмерия ӛнеркәсібі ҥшін шикізатты кӛбейтіп, нан ӛңдейтін кәсіпорындардың қалдықтарын тиімді пайдалануды кеңейтеді. Сонымен бірге қалдықтардан ӛндірілген кҥріш майы азықтық және техникалық мақсаттарға да қолданылады. Осы технологиялық прогрестің екінші ӛнімі (шрот) ҧзақ мерзімге сақтауға жарайтын дайын малазығындық компонент болып есептелінеді. 30 мың тонна кҥріш ҧнтағынан 3,0 мың тоннадан астам кҥріш майы және100 тоннадай кҥріш балауызын алуға болады. Кҥріш салысын ӛңдеу кезінде 12-14 пайызға дейін алынатын кҥріш қауызын пайдалану тиімді болып есептелінеді, себебі одан жылу ӛткізбейтін қҧрылыс материалы-арболит және қҧрылыс материалдары мен электроника ӛнеркәсібінде қолданылатын кремний алынады. Жыл сайын қҧрамында 15 пайызға дейін калийі, магнийі, фосфоры және кальцийі бар 5,0 мың тоннадай қауыз жиналады. Қауыз қҧрамында кремнийдің кӛп болуы, оны кҥріш ҥшін тыңайтқыш ретінде кәдеге жаратуға негіз болады. Кҥріштің бҧл элементке қажеттілігі – гектарына 1 тонна. Сонымен бірге қауыз қордасын органикалық тыңайтқыш ретінде де пайдалануға болады. Қызылорда облысында фосфориттің кен кӛзі бар, бірақ оның қҧрамында фосфордың қҧрамы аз болғандықтан одан суперфосфат алуға пайдаланылмайды, ал органоминералды тыңайтқыштар ӛндірісінде қолдануға болады. Кҥріш қауызын кәдеге жарату органикалық және органикалық емес қалдықтар негізінде жасалатын органоминералдық тыңайтқыштардың ӛзге ҧқсастарына қарағанда техника- технологиялық кӛрсеткіштерімен қол жететіндігімен, арзандылығымен және экологиялық жағынан елеулі ӛзгешелігі бар. Қытай мен Ҥндіқытай елдерінің шаруа қожалықтарында кҥріш сабаны тамақ қҧрамындағы белокты кӛбейту ҥшін елеулі рӛл атқаратын саңырауқҧлақтар ӛсіру ҥшін кеңінен қолданылады. Кҥріш сабанының қҧрамында 50% дейін целлюлоза, 11,7% лигнин, 14,6% минералдық заттар (кӛбіне кремний қышқылы) болады. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|