С. В. Кожанова Жалпы иммунология

258
III Бөлім. Адаптивті иммунитет
Т-хелперлер антигендерді 11 класс МНС нэруыздарымен кеиіен түрінде
ғана анықтайды,
яғни олар II класс МНС нәруыздары бойынша 
рестрикцияланған. 15.2-суретте (түрлі түсті жапсырманы караныз) 
Т-лимфоциттердің негізгі екі түрімен антигендердін ганылуы берілген. 
Т-лимфоциттердін антигентанушы кешені (Т-жасушалык рецептор, 
Т-хелперлерде СЭ4 нәруызы, СӘ8+ ЦТЛ СЭ8 нәруызы және СЦЗ 
нәруызды кешені) мен МНС антигендері бойынша рестрикцияланған 
антиген 
таныстырушы 
жасушалар 
арасындағы 
карым-катынас 
көрсетілген.
АНТИГЕНТАНУШЫ КЕШЕН
ТЖР молекулалары бір-бірімен ковалентті байланыскан екі 
полипептидті тізбектен (а және (3) тұратын гетеродимер. Тізбектін 
әркайсысы вариабелді У-домені мен тұракты С-доменінен тұрады. 
Вариабелді домендер
антигенді детерминанттармен тікелей байланыса- 
ды. Олардын кұрамында иммуноглобулиндердін идиотиптік детерми- 
нанталарына ұксас 
идиотиптік детерминанттар
болады.
Т-жасушалык рецептор молекуласының құрылымы иммуно- 
глобулиндер тұкымдастығының кұрылымына ұксас келеді. ТЖР 
вариабелді және тұракты домендері иммуноглобулиндердін сәйкес 
домендеріне ұксас. Т-жасушалык рецептордың В-лимфоциттердін 
иммуноглобулинді рецепторлардан айырмашьшығы — ол бір валентті, 
ал иммуноглобулиндердің рецепторлары — екі валентті.
Бүгінгі күні Т-жасушалык рецептордың екі түрі белгілі: ТЖРІ 
және ТЖРІІ. ТЖРІ ү- және 6-тізбектерінен тұрады және ол 
эмбриондык (ұрыктык) даму кезеңінде бірінші пайда болады, бірак 
ересек организмде аталған рецепторлары бар жасушалар саны 5% 
аспайды. Бұл субпопуляцияның рөлі әлі толығымен анықталмаған. 
Т-лимфоциттердің 95% 
а-
және (3-тізбектерінен тұратын ТЖРІІ экс- 
прессиялайды.
Т-жасушалык рецептордын У-домендерінін вариабелділігін (сәйкес 
гендердің мүмкін болатын барлык комбинациясын ескере отырып) 
есептеген кезде, Т-жасушалык рецептордың арнайылық варианттары 
(идиотиптер) шамамен 3 х 108 кұрайтынан көрсетті.
Вариабелді домендердің а- және $-тізбектері
антигенді детерми- 
нанттармен (эпитоптармен) тікелей байланысады. Ол антигентаны- 
стырушы жасушамен өнделген антигеннін 
антигенді детерминан-
ты
мен 
ТЖР арнайы байланысуын
камтамасыз етеді. Т-жасушалык 
рецептордын а- және (3-тізбектерінің әр түрлі аймактары АТЖ бетіндегі

15-Тарау. Адаптивті иммунитеттің жасушалық механизмдері
259
МНС нәруыздарының белгілі бір аймактарымен және өнделген ан- 
тигендердін эпитоптарымен әсерлеседі. 
Турақты домендер
МНС 
нәруыздарымен комплементарлы байланысуын камтамасыз етеді.
Т-жасушалык рецептор гетеродимері Т-лимфоциттердін мем- 
бранасында СОЗ кешенінің полипептидті тізбегінін цитоплазмалык 
аймактарымен ковалентсіз байланыскан. СШ 
кешені
антигенді тікелей 
тануға катынаспайды, бірак ол ТЖР молекуласынан цитоплазмаға 
белгінің өтуін жүзеге асырады. Нәтижесінде жасушаішілік үдерістер 
белсену салдарынан Т-лимфоциттердің эффекторлы кызметінің жүзеге 
асуына мүмкіндік туады.
Т-хелперлер мен С 0 8 + ЦТЛ мембранасында орналаскан 
СӘ4 және
С08 молекулалары
антигенді тану үдерісі кезінде АТЖ бетіндегі МНС 
нәруыздарының сәйкес аймактарымен (антигенді жасушаішілік өндеу 
үдерісі кезінде эпитоп пен МНС нәруыздары бірігіп, иммуногенді түрде 
болады) әсерлеседі. Бүл әсерлесу антиген таныстырушы кешеннің 
жүмысындағы ен маңызды кезеннін бірі болып табылады. Сондықтан 
СӘ4 және С 08 молекулаларын Т-жасушалык рецептордың 
корецеп-
торлары
деп атайды.
Антигендерді тану үдерісі АТЖ (ІСАМ-1, БҒА-3) мен Т-лимфоцит- 
тер (ЬҒА-1, ЬҒА-2) бетіндегі арнайы 
адгезия молекулаларының
әре- 
кеттесуі аркылы иницияциаланады және жеңілденеді.
Т-хелпер мен Т-киллердің антигендерді тану үдерісіне толығырак 
тоқталсақ.
Антиген таныстырушы жасуша бетіндегі иммуногенді кешенді ТЖР
көмегімен анықтаған кезде Т-хелперлер алған белгіні арнайы
деп атай- 
ды. Бірак, Т-хелперлердің толык белсенуі үшін бұл белгіні кабылдау 
жеткіліксіз. Сондыктан тағы бір белгі — 
костимулдаушы белгі
кажет. 
Егер жасуша аталған белгіні алмаса, онда апоптозға ұшырайды және 
жойылады. Т-хелперлер екінші белгіні өздерінін бетінде орналаскан 
СЦ28 (СО40Б немесе СТЬА-4) молекуласы мен АТЖ бетіне 
экспрессияланған костимулятор молекулалары — нәруызды молеку- 
лалармен әрекеттескенде алады. Макрофагтар мен дендритті жасуша- 
ларда аталған молекулаларға В7 молекуласы, ал В-лимфоциттерде В40 
молекуласы жатады.
Макрофагтарда В7 молекуласынын экспрессиясы индуцибелді. 
Мысалы, оның экспрессиясын ТБК және МОО-рецепторлары аркылы 
полисахаридтер мен липополисахаридтердің бактериялы кабырғасы 
болдыра алады. Бұл косылыстар В7 мен В40 молекуласынын 
В-лимфоциттерде экспрессиясын тудыруы мүмкін. В7 молекуласының

260
III Бөлім. Адаптивті иммунитет
экспрессиясын болдыратын баска факторлар әлі белгісіз. Сонымен 
катар, СӘ4+ Т-хелперлердің костимуляниясына гуморалды факторлар 
да катысады. Олар: ИЛ-1, ИЛ-12, ИЛ-4, ИЛ-6, ИЛ-23 және баска ци- 
токиндер.
Туа біткен иммуниет ренепторлары аркылы В7 костимуляторының 
микробты 
компоненттері 
әсерінен 
болуы 
иммундык 
жүйенің 
организмнін 
меншікті 
антигендерін 
бактериялы 
антигендерден 
ажыратуға мүмкіндік береді деген болжам бар. Кейбір нәруыздарға 
иммундык жауапты олардын кұрамына өлтірілген микроорганизм- 
дер мен бактериялы кабырғалардың компонентері бар адъювант- 
тарды косканда ғана шакыруға болатыны эксперименталды түрде 
дәлелденген. Бұл жағдай келесідей түсіндіріледі: егер кұрамында 
бактериялық компоненттері жок нәруызды антигендер макрофаітар- 
мен жұтылып және таныстырылса, антигенді таныған Т-лимфоцит ко- 
стимулдаушы белгінін болмауы салдарынан инертті (анергия) жағдайга 
немесе апоптозға ұшырайды. Ал иммунизациялаушы коспаға бактери- 
ялы кабырғаның компоненттерін (макрофагтарда В7 молеукласының 
өндірілуін шақыратын) косу С 0 4 +Т-хелперлердін жұмысының толык 
іске косылуын камтамасыз етеді, нәтижесінде нәруыздарға карсы 
антиденелердін өндірілуі басталады. Бұл үдеріс адъюванттардын 
көмегінсіз мүмкін емес.
ДЖ В7 костимуляторы мен I және 11 класс МНС молекула- 
лары айкын, әрі тұракты (индуцибелді емес) экспрессияланған, 
бірак В7 экспрессиясы төмен. 
Дендритті жасушалардың 
ТЬЯ
арқылы белсенуі костимулятордың экспрессиясын жоғарылатады,
нэтижесінде Т-лимфоциттер костимулдаушы белгіні қабылдайды.
Сондықтан дендритті жасушалармен таныстырылган антигендер СӘ4~
Т-жасушалардың да, С08~ ЦТЛ-де пролиферациясы мен дифференциров-
касын шақыра алады.
«Анкау» С 0 8 + ЦТЛ I класс МНС нәруыздарымен кешен түрін- 
дегі сәйкес эпитопты аныктайды және дендритті жасушада экс- 
прессияланған В7 молекуласынан костимулдаушы белгіні алады. 
Нәтижесінде белсенеді де біркатар цитокиндерді, соның ішінде ИЛ-2 
мен ІҒБІ-ү өндіре бастайды. Аталған цитокиндер Т-киллердін меншікті 
рецепторлары көмегімен аутокринді әсер ету аркылы пролиферация 
мен дифференцировканы ынталандырады, нәтижесінде жетілген 
эффекторлы жасушалар (иммунды киллерлер) түзіледі.
Нэруызды антигендердің пептидті фрагменттері немесе вирустардық
пептидтері дендритті жасушаларда II класс МНС нәруыздарымен

15-Тарау. Адаптивті иммунитеттің жасушалық механизмдері
261
ассоциациялануы мүмкін. Мундаи жағдайда ДЖ бетіндегі иммуногенді
кешенің С04' Т-хелперлер анықтайды,
нәтижесінде жасушалык және 
гуморалдык адаптивтік иммунды жауап калыптасады.

жүктеу/скачать 19,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: