С. В. Кожанова Жалпы иммунология
Т-ЛИМФОЦИТТЕРДІҢ АНТИГЕНТӘУЕЛДІ
жүктеу/скачать 19,87 Mb. Pdf көрінісі
|
Жалпы иммунология оқулық
| Т-ЛИМФОЦИТТЕРДІҢ АНТИГЕНТӘУЕЛДІ
ДИФФЕРЕНЦИРОВКАСЫ Тимуста түзілген Т-лимфоциттер кан ағысымен иммунды жүйесінің шеткі мүшелерінің Т-тәуелді аймактарына келеді. Бұл жасушалардын фенотипі немесе С 0 4 +, немесе С 0 8 +. Тек кейбір жасушалар тобының (шамамен 2%) фенотипі СЭ4+С 0 8 + болуы мүмкін — бұл жетілмеген жасушалар. Айналымдағы «анкау» Т-лимфоциттер бірнеше айдан бірнеше жылға дейін өмір сүруі мүмкін және олар үнемі сүйек кемігінін ізашарларымен алмасып отырады. Сонымен коса, пролиферацияға ұшырай отырып (төменгі денгейде пролиферацияға ұшырайды) шеткері мүшелерде жойылған жасушалардын орынын үнемі толтырады. Пролиферация деңгейі лимфопения немесе баска жағдайлар кезінде жоғарылауы мүмкін. Адамда 60 жас шамасында тимуста жаңа Т-лимфоциттердін түзілуі токтатылады (тимустың жаска байланысты инволяциясы), бірак, айналымдағы «аңкау» Т-лимфоциттердің саны сакталады. Мұндай механизм ТЖР бойынша арнайылығы әр түрлі, соның ішінде жұқпаларды танитын Т-лимфоциттер клоны репертуарының азаюына әкеледі. Бірак, бұрын кезедескен антигендерге арнайылығы бар зерде- жасушалардын жинакталуы аркасында, бұл жағдай ішінара өтеледі. «Аңкау» Т-лимфоциттердің сакталып калуы кем дегенде екі факторға байланысты. Біріншіден, аффинділігі төмен ТЖР «антигенді пептид- МНС нәруызы» кешенімен байланысуы, екіншіден, организмнін көптеген жасушаларымен үнемі түзілетін ИЛ-7 болуы. Адаптивті иммунитеттің шеткері мүшелерінде «аңқау» Т-лимфо- циттер антигендермен кездеседі және олардың антигентәуелді диффе- ренцировкасы басталады. Т-лимфоциттердің антигентәуелді дифферен- цировкасы 4 негізгі кезеңнен тұрады: • антигенді өңдеу мен таныстыруды жүзеге асыратын АТЖ әсерлесе отырып, функционалды жетілмеген Т-лимфоциттердін (аңкау) антигендерді тануы; • олардың жетілген эффекторлы жасушаға дейін пролиферация мен дифференцировка түрінде антигенге карсы серпілісі; • иммунды жауаптын эффекторлы кезеніне — антигенді бейтарап- тау мен жоюға қатысуы; • Т-зерде жасушаларының түзілуі. Антиген организмге кандай жолмен түссе де, ол лимфа аркылы жакын орналасқан лимфа түйіндеріне (регинарлы) жылжиды, мұнда 15-Тарау. Адаптивті иммунитеттіңжасушалық механизмдері 255 оларды МФ, ДЖ немесе В-лимфоциттер жұтып, жасушаішілік өн- деуден (процессинг) өткізеді, сосын I немесе II класс МНС молекула- ларымен кешен түрінде АТЖ бетінде таныстырылады (презентация). Тіндерде түзілген немесе орналаскан антигендерді (мысалы, вирусты жұкпа ошағы, катерлі ісіктер және т.б.) жетілмеген ДЖ туа біткен иммунитет рецепторлары көмегімен (ТЬК және ІЧСЮ-рецепторлар) таниды, белсенеді, жетіледі және регионарлы лимфа түйіндеріне ми- грацияланады. Мұнда МНС нәруыздарымен кешен түзеген антигенді пептидтерді Т-лимфоциттерге таныстырады. Жетшмеген Т-лимфоциттердін антигендермен бірінші кездесуі АТЖ бетінде болады. АТЖ бетінде антигенді детерминанттар (АТЖ-мен антигеннің жасушаішілік өңделуі кезінде түзілген антигенді пептид түріндегі Т-жасушалык эпитоп) иммуногенді кешен түрінде кездеседі. Жетілмеген Т-лимфоциттердін антигентанушы рецепторының (ТЖР) АТЖ бетіндегі иммуногендік кешенмен байланысуы (ТЖР, СӘЗ, СӘ4 немесе С 08 молекулаларының катысуымен) тек бірінші — арнайы белгімен ғана камтамасыз етеді. Бірак жетілген эффектор- лы Т-лимфоциттерге дейін пролиферация мен дифференцировкаға ұшырау үшін екінші белгі керек. Бүл белгіні ИЛ-1 және баска цитокин- дер камтамасыз етеді, сондай-ак АТЖ бетіндегі В7 корецепторынын жетілмеген Т-лимфоциттердің бетіндегі С 028 нәруызымен әрекеттесуі де қамтамасыз етеді. Екі белгіні де алу клонның пролиферациясы мен дифференцировкасына ыкпал етеді. Егер жасуша тек бірінші белгіні алып, ал екінші белгіні алмаса, онда апоптозға ұшырайды және жойы- лады. Екі белгіні де алған СӘ4+ және С 0 8 + Т-лимфоциттер ИЛ-2 рецеп- торларды экспрессиялайды және өздері ИЛ-2 өндіре бастайды. ИЛ-2 жасуша бетіндегі ИЛ-2-рецепторларына әсер ету (аутокринді) аркылы жетілмеген Т-лимфоциттердің көбеюін және жетілген эффектор- лы жасушаларға дифференцациялануын ынталандырады. Бұл үдеріс 4-5 тәулікке созылады. Пролиферацияға үшыраған белсенген Т-лимфоциттер, 5—7 тәулікте өздерінін шыңына жетеді. Бүл кезде С 0 4 +Т-хелперлердін саны ша- мамен 10 000 есе жоғарылайды, ал С 0 8 + Т-лимфоциттердін саны одан күштірек жүреді, мысалы вирусты жұкпа кезінде олардын саны 50 000 есе жоғарылайды. Мүндай жылдам көбею лимфа түйіндерінің ұлғаюына, яғни лимфоаденопатиялардың дамуына әкеледі. Көбейген Т-лимфоциттер патогенді жоятын функционалдык касиеті бар жетілген эффекторлы лимфоциттерге дифференцацияланады (мы- 256 III Бөлім. Адаптивті иммунитет салы, СӘ4+ Т-лимфоциттер белгілі бір субпопуляциясы түзіледі: Тхі, Тх2, Тх17 немесе СЭ8' ЦТЛ калыптасады). Пролиферация және дифференцировка нәтижесінде түзілген эффекторлы жасушалар патологиялык ошактарға миграциялана- ды және онын тікелей бейтараптауы мен жойылуын (СӘ8+ ЦТЛ) немесе фагоцитарлык түрдегі иммунды жауапты (Тхі) шакырады. Эффекторлык СЦ4+ Т-хелперлердін бір бөлігі лимфа түйіндеріндегі лимфоидты фолликулаларға жылжиды, мұнда олар В-лимфоциттермен әсерлесіп, антидене түзілуін іске косады және реттейді (Тхі мен Тх2 бір бөлігі, оларды фолликулярлы Т-хелперлер деп те атайды). Шеткері лимфоидты мүшелерден шыккан эффекторлык Т-лимфоциттердің миграция үдерісін және олардын каннан патоло- гиялык ошак бар тіндерге өтуін біркатар адгезия молекулалары (адгезиндер), сонын ішінде селектинде, адрессиндер және инте- гриндер тұкымдастығындағы молекулалар бакылайды. Адгезия молекулаларының әсерлесу нәтижесінде Т-лимфоциттер мүшенің па- ренхимасына енеді. Эффекторлы Т-лимфоциттер енді қосымша костимулдаушы белгілер болмаса да, антигенді өз бетімен анықтауға жэне оған тікелей эсер етуге мумкіншілігі болады. Антигенге жауап берген клоннын пролиферациясы шамадан тыс болмас үшін, ол Т-лимфоциттердін бетіндегі СТЬА-4 ингибиторлық рецепторының экспрессиясы аркылы тежеледі. Бұл рецептор Т-жасушаларының цитоплазмасында кездеседі және ТЖР аркылы ак- тивтенгеннен кейін жылдам 24 сағат ішінде жасуша бетінде шығады. СТБА-4 СЦ28 сиякты В7 байланысады, бірак оның аффинділігі СЦ28 карағанда біршама жоғары. В7/СТЬА-4 байланысуы активация белгісін тоқтатады және клонның пролиферациясы тежеледі. СТЬА-4 гені жок жануарларда аутоиммунды закымдалумен жүретін лимфопролиферация дамиды, нәтижесінде жануар өледі. СТБА-4 экспрессиясынан кешірек Т-жасушаларында тағы бір тежегіш рецепторы — РӘ-1 (апоптоздың индукциясын шакыратын рецептор) экспрессияланады. Аталған рецептор Р О -1Ь лигандасы- мен байланысканда (әр түрлі тіндердегі көптеген жасушаларда төменгі деңгейде экспрессияланады) ТЖР-дан және В7/СВ28-ден активация белгісінің берілуі тежеледі, нэтижесінде Т-жасушалық жауап тоқтайды. Адаптивті иммунды жауаптың соңғы кезенінде антигенге жау- ап берген клонның саны төмендейді, тек антигенарнайы Т-зерде жасушалардың белгілі саны қалады. 15-Тарау. Адаптивті иммунитеттің жасушалық механизмдері 257 Бұл жасушалардын рецепторлык аппараты жаксы дамыған, олар- ды цитокиндер мен адгезиндерге де репепторлар экспрессияланған. Сондыктан Т-зерде жасушалары антиген организмге кайта түскен жағдайда оган тікелей жылдам жауап береді. Көпшілік Т-зерде жасу- шалары хелперлік субпопуляцияға жатады, яғни С04~ фенотипі бар және II класс МНС нәруыздарымен рестрикцияланған. Зерде жасушаларының өмір сүру ұзактығы бірнеше айдан бірнеше жылдарға дейін созылады. Олардын сакталып калуын ИЛ-7 камтамасыз етеді. СЭ8+ ЦТЛ сакталып калу үшін ИЛ-7 мен ИЛ-15 кажет. СӘ8+ Т-лимфоциттер СӘ4+ Т-лимфоциттерге карағанда ұзак өмір сүреді. Мысалы, кызылшаға карсы вакцинациядан кейін түзілген СЦ8+Т-зерде лимфоциттері 30 жылдан артык өмір сүреді. Белгілі бір антигендерге зерде жасушаларының өмір суру узақтығы генетикалық детерминацияланған. Т-зерде жасушалары организм жуқпалы агенттермен қайталама кез- дескен жағдайда қабылдамаушылықты, яғни иммунитетті қамтамасыз етеді. Т-зерде жасушаларының калыптасуы көптеген вирусты жұкпаларға карсы вакцинация механизмінін негізін кұрайды. Т-зерде жасушаларының екі түрі ажыратылады: орталык және эф- фекторлык. Орталык Т-зерде жасушалары антиген организмге кайта- лап түскенде оны таниды, сосын жаңа эффекторлы Т-лимфоциттер түзу үшін пролиферацияға ұшырайды. Сондыктан антигенге карсы екіншілік иммунды жауап 3—4 күннен ерте дамымайды. Эффекторлык Т-зерде жасушалары антигенмен кайталап кезде- скеннен кейін бірден белсенеді, сондыктан антигенге жауапты онымен кайта кездескеннен кейін бірден жүзеге асырады. жүктеу/скачать 19,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|