ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМ І

6
Қолданылған қысқартулар тізімі
ЛАЖ-жасушалар — лимфокинмен активтелген жасушалар 
ЛБЖ — лимфоидты бағаналы жасушалар 
ЛБТС — лимфоциттердін бласттық трансформациялануы 
ЛМТС — лейкоциттердің миграциясын тежеу серпілісі 
ЛПС — липополисахарид
МАР (МіЮ§еп Асііұаіесі Ргоіеіп) — митогенмен белсенген нәруыз
МБЛ — манноза байланыстырушы лектин
МЖ — мес жасуша
МКАД — моноклонды антиденелер
М-КСФ — макрофагалды колония стимулдаушы фактор
МЛЦТ — микролимфоцитті цитотоксикалык тест
МТФ — миграцияны тежеуші фактор
МФ — макрофаг
НЗК — нейтрофилдердің закымдану көрсеткіші
НКТ -тест — нитрокөк тетразолий калпын ауыстыру тесті
ОЖЖ — орталык жүйке жүйесі
ПАМҚ — патоген-ассоциацияланған молекулалык кұрылымдар
ПГ (РО) — простагландин
ПНФ — пуриннуклеозидфосфорилаза
ПС — полисахарид
ПТР — паттернтанушы рецепторлар
ПТС — полимеразды тізбекті серпіліс
РА — ревматоидтык артрит
РАСТ — радиоаллергосорбенттік тест
РИТ — радиоиммунды талдау
СопА (Сопсапауаііп А) — конканавалин А
СТЬА (Сііоіохіс Т-Іутрһосуіе Апіщеп) — цитотоксикалы Т-лимфо- 
цитарлы антиген
ТАР (ТгапзроПег Аззосіаіесі \мііһ Апіі§еп Ргосеззіп§) — транспорттык 
нәруыз
ТБЖС — баяу жоғары сезімталдыктын Т-эффекторы
ТЖР — Т-жасушалык рецептор
ТИҚС — «трансплантат иесіне карсы» серпілісі
ТИФ — тікелей иммунды флуоресценция
Тк — Т-киллер
Тх — Т-хелпер
ФГА — фитогемагглютинин
ЦИК — циркуляциядағы иммунды комплекстер
ЦТЛ — цитотоксикалық Т-лимфоциттер

К,олданылған қысқартулар тізімі 
______________________________________7
ЪҒОҒ (Ъазік ҒіЪгоЫа8І8 Ого\міһ Ғасіог) — фибробласттар өсуінің 
негізгі факторы
САМз (Сеіі Асіһезіоп Моіесиіез) — жасушалык адгезияның молеку- 
лалары
СЭ (Сіазіегз оГ ОіГҒегепсіаііоп) — дифференциялану кластерлері 
СОК (Сотр1етепі-ОеІегтіпіп§ Ке§іоп) — комплементарлыкты 
аныктаушы аймактар (гипервариабельдік аймактары)
СЫР (С1а88 11-а880сіаіес1 Іпуагіапі Сһаіп Реріісіе) — II класс МНС- 
пен ассоциацияланған инвариантты пептид
СК (С отріетеп і Кесеріог) — комплементтін репепторы 
ҒаЬ (Ғга§теп1; апіі§еп Ъіпбіпё) — антиген байланыстырушы фраг- 
мент
Ғс (Ғга§тепі сгі8іа1І8аЫе) — кристаллданушы фрагмент 
ҒсК (Ғс-гесеріог) — Ғс-рецептор
НЪА (Н итап Ғеисосуіе Апіщепз) — адамнын лейкоцитарлы анти- 
гендері
Н5Р (Неаі 5һоск Ргоіеіп^) — жылу шок нәруыздары 
ІСАМ (Іпіегсеііиіаг Аһһезіоп Моіесиіе^) — жасушалар араласу 
адгезияның молекулалары
ІҒЫ (ІпіегГегоп) — интерферон 
І§ (Іттипо§1оЬи1іп) — иммуноглобулин
ІОҒ (Іпзиііп-Ііке 
О
готүі
Һ 
Ғасіог) 
— 
инсулин тәрізді өсу факторы 
КІК-рецепторы (Кіііег 1§-1іке Кесеріогз) — киллерлердін иммуно- 
глобулин тәрізді рецепторлары
ЪО-антигены (Ьітрһосуіе Оеһпесі) — лимфоциттермен аныкталатын 
антигендер
ЬҒА (Ьеикосуіе Ғипсііоп-Аззосіаіесі Апіщеп) — лейкоциттердін 
қызметтеуші антигендері
МАҒ (Масгорһаёе Агтіп§ Ғасіог) — макрофагкаруландырушы 
фактор
МСЬ (Маппозе-Ьіпсііпё Ғесііп) — маннан байланыстырушы лектин 
МНС (Маіог НізіосотраііЪіІііу Сотріех) — гистосәйкестіктің негізгі 
комплексі
ММК (Масгорһа§е Маппозе Кесеріог) — макрофагалды манноздык 
рецептор
М8К (Масгорһа§е 5сауеп§ег Кесеріог) — макрофагтардың скавенд- 
жер-рецепторлары
ЫҒ-хВ (Ыисіеаг Ғасіог — хВ) — ядролык хВ факторы 
КІК (Каіигаі Кіііег) — табиғи киллер

8
Қолданылған қысқартулар тізімі
МОҒ (Ыегуоиз Огошіһ Ғас(ог) — жүйке өсуші фактор 
N 0 0 (Ыисіеоіісіе 
01
і§отегІ
2
а(;іоп О отаіп) — нуклеотид байланысты- 
рушы олигомеризациялаушы домен
РСА (Ріазта Сеіі Апгщеп) — плазмалык жасушалардын антигені 
КСА(Ке§и1аІог8 0і'Сотр1етепі Асііұаііоп) — комплементбелсенуінін 
реттегіші
50-антигені (5его1о§іса1 Оеһпесі) — серологиялык аныкталатын 
антигендер
8І£ А — секреторлы иммуноглобулин А
5ТАТ (5іёпа1 Тгап8СІисег8 апсі Асііұаіог^ оГІгап8сгірІіоп) — транскрип- 
цияның сигналды трансдукторлары мен активаторлары
ТСҒ (ТгатГогт 
О
госуі
Һ 
Ғас(ог) — өсу трансформациялаушы фактор 
ТЬР (То11-1іке гесеріог) — толл-тәрізді рецепторлар 
Т ^ Ғ (Титог №сгс>8І8 Ғасіог) — ісік некроздаушы фактор 
УСАМ (Уіасеііиіаг Асіһезіоп Моіесиіез) — жасушаішілік адгезиянын 
молекулалары

КІРІСПЕ
Казіргі заманғы иммунологиянын жетістіктері биология және меди- 
цина саласында кеңінен колданылуда. Осы жетістіктерге сүйене оты- 
рып, көптеген аурулардын патогенезі, диагностикасы, емі және алдын 
алуы туралы түсініктер өзгерген. Казіргі уакытта кез келген аурудын 
патогенезіне иммундык жүйе катысатыны мәлім. Көп жағдайларда 
иммундык жүйе компоненттерінін дисбалансы немесе иммунитетті 
реттеупіі үдерістердін бұзылысы алуан түрлі клиникалык көріністер 
беретін патологиялык үдерістердің дамуына әкеледі.
Жалпы иммунологиянын жетістіктері нәтижесінде клиникалык им- 
мунология пайда болып, кеңінен дами бастады. Иммундык тапшылык 
жағдайлардын жіктелуі, зертханалык диагностика әдістері және емі 
колданыла бастады. Клиникалык тәжірибеде көптеген иммунитетті 
белсендіретін және иммунды коррекция препараттарын колданады. 
Біркатар аурулардың дамуында және жанғыруында 
иммундык 
тапшылыктың, 
соның 
ішінде 
аутоиммундык патологиялардың, 
жұкпалы аурулардын созылмалы түріне айналуы немесе шартты- 
патогенді 
флораның 
манифестациясының 
маңызы анықталған. 
Иммундық жүйенің жағдайы онкологиялық аурулардың дамуын, 
ағымын және нәтижесін негіздейтіні анықталған. Катерлі ісік аурула- 
рында дәстүрлі әдіспен коса иммундык терапияны дұрыс колданатын 
болса, наукастарға тағайындаған емнің тиімділігі жоғарылайды. 
Иммунологиялык мониторинг жүргізу, иммундык депресанттарды 
қолдану және гистосәйкестік антигендерін іріктеу — мүшелерді ауы- 
стыру кезінде үлкен табыстарға жетуге мүмкіндік берді. Антигендер 
химиясын аныктау, олардың әр түрлеріне карсы дамитын иммундык 
жауаптың механизмдерін зерттеу, сонымен қатар, адьюванттар тура- 
лы білімдердің дамуы вакцина түзудің жаңа қағидаларының түзілуіне, 
жалпы вакцинация проблемасына жаңа көзкарас калыптасуына алып 
келді. Иммундык жүйе ауруларының ерекше тобына ісіктер және 
иммундык жүйенің жұкпалы аурулары кіреді. Қазіргі заманғы имму- 
нология жетістіктері кыска мерзімде АИТВ-жұкпасының патогенезін 
анықтап, диагностикасына және еміне жол салды.
Соңғы жылдары иммунологияда жана бағыт калыптасты — ол 
экологиялык иммунология. Иммундык жағдайлардың бағалау әдістерін 
басқа да белгілі әдістермен бірге колдану аркылы антропогендік 
факторлардын жасырын әсер етуі нәтижесінде дамитын аурулардын 
нозологияға дейінгі түрлерін уакытылы анықтауға болады.

10
Кіріспе
Сонғы онжылдыкта иммундык жүйенің кызмет етуі мен кұрылым 
негіздері кайта каралып иммунологияда күрделі өзгерістер пайда 
болды. Казіргі танда иммундык жүйе организмде патогендер және 
бөгде жұкпалы емес молекулалар мен жасунгалардан корғану ба- 
рысында өзара тығыз байланыста болатын екі негізгі бөліктен: туа 
біткен және адаптивті иммунитеттерден тұратыны жөнінде көзкарас 
толығымен калыптасты. Иммундык жүйе, сонымен катар жасушалык 
бөлініс үдерістерін бакылайды, закымдалған, өлген немесе катерлі 
трансформанияға ұшыраған меншікті жасушаларын организмнен 
алыстатуды камтамасыз етеді. Эволюниялык тұрғыда жасырак кел- 
ген адаптивті иммундык жүйе бөгде агенттерді танып алудың дәлірек 
және жетілген механизмдеріне ие. Ол жедел жауапка бағытталған, 
туа біткен иммунитет жүйесіне карағанда кейінірек жұмысын аткара 
бастайды, организмнін арнайы корғанысын және антигендермен 
кайталама жанасу барысында арнайы корғаныс серпілістерінің кешені 
тез және тиімді дамуын камтамасыз ететін имммунологиялык зердені 
калыптастырады.
Соңғы жылдары көптеген жағдайларда 
адаптивті 
иммунды 
жауаптың иңдукциясы мен реттелуі туа біткен иммундык жүйенің 
жасушалары мен молекулаларынын міндетті катысуымен жүзеге аса- 
тыны туралы жана және өте манызды көзкарас калыптаскан. Осы 
жаңа көзкарастардын негізі болған ғылыми зерттеулердін авторла- 
ры 2011 ж. Нобель сыйлығын иеленді. Брюс Бетлер, Жюль Хоффман 
және Ральф Штейман, Нобель комитетінін ұсынысында айтылғандай 
«біздін иммундык жүйе туралы пікірімізді түбінен өзгертті, себебі оның 
белсенуінің негізгі кағидаларын аныктай білді».
Б. Бетлер мен Ж. Хоффман Толл-тәрізді рецепторларды ашты. 
Бұл рецепторлар аркылы жасушалар патогендердін белгілі топтары- 
на тән молекулалык структураларды танып алады. Тану үдерісі бұл 
жасушалардын көптеген кызметтерін, соның ішінде цитокиндердің 
және 
иммунды 
жауаптын 
баска 
медиаторларының 
синтезін, 
жасушалардың пісіп-жетілуін белсендіреді. Р. Штейнман 1973 жыл- 
дан бастап дендритті жасушаларды карастыру максатымен көптеген 
зерттеулерді өткізеді. Зерттеу нәтижесінде бұл жасушалар тек өздеріне 
тән Т-лимфоциттерді белсендіру кабілетінің аркасында адаптивті 
иммунды жауапты белсендіру және реттеу дара касиетіне ие екені 
аныкталған.
Сонымен, аталған ғалымдардың және тағы да баска зерттеушілер 
жұмыстарынын нәтижесінде туа біткен 
иммунитеттін белсену

Кіріспе
11
механизмдері мен туа біткен және адаптивті иммунитеттін тығыз бай- 
ланысы бар екені дәлелденді. Сонымен катар иммунды жауаптын 
туа біткен және адаптивті фазаларынын белсенуі мен дамуы калайша 
өтетіні аныкталған. Кызметтерін реттейтін тектердің экспрессиясына 
алып келетін лимфоциттердін антигентану рецепторларынан және туа 
біткен иммунитеттін жасушаларынын паттерн-танушы рецепторлары- 
нан белгілеуші трансдукция жолдары жөнінде де жинакталған мәлімет 
аз емес.
Реттеуші 
Т-лимфоциттердін 
субпопуляциясының 
ашылуы 
және олардын орталык және шеткері төзімділік механизмдерінін 
дамуындағы үлесі терендеп карастырылуы соңғы жылдардың маңызды 
жетістіктерінің бірі болып келеді. N КТ-жасушалары және үбТ- 
лимфоциттер сияқты лимфоциттердін мамандандырылған субпопу- 
ляциялары туралы, соның ішінде осы жасушалардың патогендерден 
туа біткен корғанысындағы маңызы туралы көптеген жаңа мәліметтер 
пайда болды.
Сонымен, 
соңғы 
онжылдыкта туа 
біткен 
және 
адаптивті 
иммунитеттің жұмыс механизмдерін карастыру аймағында иммундык 
жүйенің жұмысын жаңаша түсіндіретін тез және комакты прогрес- 
ске кол жеткізілді. Жаңа білімдер тұракты көзқарастарды терендетіп, 
біркатар жағдайларда өзгертіп кана коймай, оларды медициналык 
тәжірибеде колданудың жаңа мүмкіншіліктеріне жол ашты. Сөйтіп, 
жаңа ғылыми негіздерге сүйене отырып, заманауи вакциналык адью- 
ванттар қалыптастырылуы жаңа, тиімділігі жоғарырақ жұкпалы 
аурулардың алдын алуға ғана емес, онкологиялык, аутоиммундык және 
аллергиялық аурулардың емі ретінде де қолданьшатын вакциналарды 
түзуге ықпал етті. Туа біткен және адаптивті иммунитет жүйелерінін 
жұмысы туралы жаңа мәліметтер бірқатар иммунтәуелді аурулар 
патогенезенінің молекулалык негіздерін түсінуді терендетіп, жұкпалы, 
аутоиммундык, аллергиялык және онкологиялык ауруларды алдын алу 
мен емдеудің жана жолдарына мүмкіншілік берді.
Соңғы жылдары біркатар иммундық тапшылыкты, аутоиммунды 
және баска аурулардың емінде колданьшатын жаңа иммунотропты пре- 
параттар пайда болып клиникалык иммунология мен аллергологиянын 
зерттеу әдістері жетілдірілді.
Жоғарьща айтьшып өткенге байланысты «Жалпы иммунология» 
окулығының жаңа, кайта қарастырьшып, толықтырьшған басьшымы 
авторлық ұжымынын максаты — иммундык жүйенің жалпы кызметі, 
туа біткен және адаптивті иммунитеттің негізгі компоненттері мен

12
Кіріспе
кызметтері, сонымен катар олардын белсену жолдары мен өзара 
катынасы жөнінде жаңа, заманауи көзкарастарды беру еді.
Бұл басылымда авторлар иммунологтардын соңғы кезде кол жет- 
кізген жаңа ғылыми мәліметтердің колдану мүмкіншіліктеріне және 
клиникалык маныздылығына жеке назар аударған. Мысалы, бірка- 
тар аурулар ағымының ерекшеліктерімен Толл-тәрізді және N 0 0 -
рецепторларынын экспрессиясынын байланысы туралы мәліметтер 
келтірілген. Көптеген тарауларда кабыну және иммундык-патология- 
лык үдерістердегі цитокиндердін үлесі карастырылған. Сонымен 
катар, цитокиндік және антицитокиндік терапиянын клиникалык 
колдануына және онын мүмкін болатын балама әсерлеріне назар ауда- 
рылды. Рактың иммунды диагностикасы мен иммунды терапиясынын 
жана тәсілдері, сонын ішінде моноклоналды антиденелерді колдану 
туралы мәліметтер берілген. Сондай-ак бүл басылымға аутоиммунды 
аурулар патогенезінін негіздерін карастыратын жана тарау енгізілді. 
ЫК-жасушалардын бетінде экспрессияланған КІК-рецепторлары мен 
МНС нәруыздардын белгілі жиынтыктарынын кейбір аутоиммунды 
және онкологиялык ауруларға бейімделіп сабактасатыны карастырыл- 
ған. Сонымен катар аутоиммунды аурулардың калыптасуында орталык 
және шеткері төзімділік механизмдері бұзылыстарының манызы 
талкыланған. Аталған аурулардың патогенезінде тектік бейімділік пен 
жұкпалардың маңызды үлесі бойынша мәліметтер келтірілген.
Жаңа мәліметтердің көлемділігі сонымен катар калыпты және 
иммунопатологиялык үдерістердегі иммундык жүйенін туа біткен 
және адаптивті бөліктері бағалануынын өзгеруі алдынғы басылымдағы 
мәліметтерді кайта карастырып толыктыруды ғана емес, мүлдем жана 
тарауларды, бірінші кезекте туа біткен иммунитет жайында жазуды, со- 
нымен катар окулыктың структурасын өзгертуді талап етті.
Оқулыктың бұл басылымында төрт бөлім бар. Алғашкысында 
иммундыкжүйенін негізгі ұйымдастырылу кағидалары карастырылады. 
Бүл бөлімде туа біткен және адаптивті иммунитеттің аныктамалары 
мен негізгі сипаттамалары беріліп, иммунды жауаптын жалпы және 
туа біткен, адаптивті бөліктерінің түсініктемелері карастырылған. Со- 
нымен катар бірінші бөлімге цитокиндер бойынша негізгі мәліметтер 
еңгізілген тарау мен гистосәйкестіктін негізгі кешенінің кұрылысы мен 
кызметтері жөніндегі тарау кіреді.
Екінші бөлімде туа біткен иммунитеттің негізгі гуморалды және 
жасушалык компоненттері карастырылған. Туа біткен иммунитеттін 
рецепторларына бөлек тарау берілген. Толл-тәрізді және ЫОО-рецеп-

Кіріспе
13
торларының структурасы мен лигандтары және олардың туа біткен 
иммунитеттін жасушаларының белсенуіндегі манызы терендетіліп 
карастырылған. Микробтарға карсы пептидтер, жедел фазалык 
нәруыздар, коллектиндер, фиколиндер, жасушалык адгезия молеку- 
лалар туралы мәліметтер берілген, патогендерден туа біткен корғаныс 
механизмдеріндегі үлесі карастырылған. Сонымен қатар компле- 
мент жүйесінін белсену механизмдері жөнінде бөлек тарау жазылған. 
Сондай-ак, туа біткен иммундык жүйенің негізгі жасушалары, олардың 
туа біткен және адаптивті иммунды жауапка катысу механизмдері 
сипатталған. Туа біткен және адаптивті иммунды жауаптың басталуын- 
да және реттелуінде дендритті жасушалардың катысуына берілген.
Үшінші бөлімде адаптивті иммундык жүйенін үйымдастырылуы мен 
кызмет ету кағидалары карастырылған. Реттеуші Т-лимфоциттердің 
пісіп-жетілуі, субпопуляциялары және кызметтері жөнінде, соны- 
мен катар Т-лимфоциттердін мамандандырылған субпопуляциялары 
жөнінде жаңа мәліметтер келтірілген. Адаптивті иммунды жауаптың 
Т-жасушалык және гуморалды кұрастырғыштары терендетіліп карас- 
тырылған. Иммунологиялык төзімділіктін орталық және шеткері 
механизмдерін талдауға бөлек тарау берілген. Сонымен катар, үшінші 
бөлімде ісікке карсы иммунитет және трансплантациялык иммунитет 
негіздері жөнінде тараулар орын тапкан.
Оқулыктың төртінші бөлімі негізгі иммунопатологиялык үдерістер: 
жоғары сезімталдык механизмдері, 
аутоиммунды аурулар, 
ілкі 
және салдарлык иммундык тапшылыктар жөнінде мәліметтерден 
кұрастырылған. Сонымен катар бұл бөлімге вакциналар мен замана- 
уи вакцинді адьюванттарды карастыратын тарау енгізілді. Сондай-ак, 
иммундык диагностиканын негізгі кағидалары мен әдістері бөлек та- 
рауда карастырылған.
Қортып айтканда, казіргі тандағы иммунология зерттейтін сұрақ- 
тардың кең көлемділігі сондай — әр түрлі салалардағы дәрігерлер 
кажет. Осы себептен иммунология пән ретінде медицина факультеттері 
мен дәрігерлердің дипломнан кейінгі дайындык курстарына енгізілген. 
Білім берудің жаңадан жүйеленуі мен Қазакстандық медициналық білім 
берудің мемлекеттік стандартына сәйкестендіруі білім беру үдерісінде 
жаңа буынды окулықтарды пайдалануды талап етеді.
Алдарыңыздағы «Жалпы иммунология» окулығы С.Ж. Асфендияров 
атындағы Казак Ұлттык медицина университетінің иммунология және 
аллергология кафедрасы ұжымының туындысы. Аталған ұжым 30 жыл- 
дан астам әр түрлі мамандыктағы студенттерге жалпы, клиникалык им-

14
Кіріспе
мунология мен аллергологияны окытып келеді. Профессор Ә.Ә. Шор- 
танбаев пен доцент С.В. Кожанова Казактандағы иммунологияны 
окытудын негіздеушілері болып келеді. Ұзак жылдар бойы кафедрада 
мол ғылыми, әдістемелік және кадрлык капитал жинакталды. 1992 ж. 
Е.С. Белозеров, В.С. Мошкевич пен А.А. Шортанбаевтын редакпия- 
сымен иммунологияның негізгі сұрактарынан тұратын «Клиническая 
иммунология и аллергология» атты алғашкы отандык оку кұралы 
жарык көрді. Кдзак тіліндегі «Иммунология» оку кұралы А.А. Шортан- 
баев, Т.Е. Шайкенов, С.В. Кожановалардың авторлыктарымен 1994 ж. 
дайындалды. Сонымен катар, казіргі таңда кафедра ұжымы студенттер 
мен тәжірибедегі дәрігерлерге 70-ке жуык оку және оку-әдістемелік 
кұралдарын дайындап берді. Кайта карастырылып, толыктырылып, 
олар 2008 бен 2009 жылғы алғашкы екі «Жалпы иммунология» окулык- 
тарын негіздеді.
Бұл «Жалпы иммунология» окулығы медипиналык ЖОО сту- 
денттеріне арналады және заманауи иммунологиянын барлык негізгі 
бағыттарын камтиды. Бұл окулыкка жалпы иммунология курсын 
толығымен менгеріп, әрі карай клиникалык иммунология мен аллерго- 
логияны, сондай-ақ, шектес клиникалык пәндерді карастыруға қажетті 
барлык такырыптар енгізілген.
Осы басылым «Иммунология және аллергология» мамандығы 
бойынша дипломнан кейінгі дайындык тындармандарына, ғылыми 
кызметкерлерге және иммунопатология мен аллергия мәселелерімен 
өздерінін күнделікті тәжірибелерінде кездесетін мамандар мен 
дәрігерлерге пайдалы болатынына авторлардын ұміті зор.

Бөлім
ИММУНДЫҚЖҮЙЕ. 
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

жүктеу/скачать 19,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: