Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»



Pdf көрінісі
бет111/301
Дата22.10.2023
өлшемі8,82 Mb.
#187405
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   301
Байланысты:
baytanaev 2022 zhinak 1 tom gotov

 
Әдебиеттер
1.
М.Балақаев, Е.Жанпейісов Қазақ тілінің стилистикасы Алматы, 2005 
2.
Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы, 1994 
3.
Қазақ грамматикасы. Фонетика, Сөзжасам, Морфология, Синтаксис. Астана, 2002 
4.
Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. 

Алматы: Сардар, 2009. 

348 б. 
5.
Әзімжанова Г.М. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті. -Алматы, 2007 
6.
Қожахметова Ф. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты: филол. ғыл. 
канд. ... дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2004. 

28 б.
ӘОЖ
КҮРДЕЛІ ТІРКЕСТЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ 
Мырзахан М. – 11748 оқу тобының студенті 
Ғылыми жетекші: Пазылова А.С. – аға оқытушы 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті,
 
Шымкент
 
Резюме 
Несмотря на то, что изучение характерных черт сложных выражений не остается 
незамеченным исследователями на протяжении многих веков, все же есть много моментов, 
которые необходимо изучить на сегодняшний день. В статье рассматриваются некоторые 
проблемы в данном направлении, опубликованы ценные исследования, которые послужили 
основой для развития сложных словосочетаний в казахской лингвистике, изучения других их 
аспектов. 
Грамматиканың синтаксис саласындағы басты мәселесінің бірі – сөз 
тіркесінің табиғатын зерттеу. Өйткені сөздер бір-бірімен байланысып барып 
қана сөйлем құрамына енеді, адам ойын білдіру құралына айналады. 
Сондықтан да сөз тіркесін, оның құрылымдық және мағыналық ерекшеліктерін 
білмей тұрып, сөздердің тіркесу қабілеттілігі мен оларды байланыстыратын 
тәсілдерді анықтамай тұрып сөздер мен сөйлемдер синтаксисі жайында күрделі 
мәселелерді түсіну мүмкін емес.
«Сөз тіркесі – табиғи құбылыс. Олардың жасалуы ғасырлар бойы 
қалыптасқан тілдің ішкі заңдылықтарына негізделген. Сөздің басқа бір сөзбен 
тіркесіп белгілі бір номинативтік мәнге ие болуы, ең алдымен, оның лексика-
грамматикалық мүмкіндігінен туады. Тіл құрамында болдып отыратын әр түрлі 
өзгерістердің салдарынан жаңа сөз пайда болуымен байланысты жеке сөздің 
қолданылуының кеңеюі не тарылуына сәйкес сөздердің тіркес құрау қабілеті де 
белгілі бір өзгерістерге ұшырап отырады. Соған лайық бір дәуірде қолданыста 
болмаған тіркестер тілдің екінші бір дәуірінде жиі кездесетін болады» [1,3]. 
Сөз тіркесін өзге кұбылыстардан ажыратуға негіз болатын бірнеше 
белгілер бар, соның ішінде ең негізгісі — бағыныңкы, басыңкылык қасиет. Осы 
тұрғыдан предикативтілік қатынас негізінде жасалған тіркестерді сөз 


214 
тіркестерінің қатарына жатқызамыз ба деген сұраққа тіл мамандары осы 
уақытқа дейін әр түрлі жауап беріп келеді. Бұл жайында О.С.Ахманова былай 
дейді: «Байланыстың негізгі үш түрі — атрибутивті, комплективті және 
предикативті түрлерінің ішінен біріншісі әркашан да сөз тіркесін тудырады: 
байланыстың екінші түрі өздерінің тығыз байланысты формаларында ғана сөз 
тіркесін туғызады, үшіншісі оны (сөз тіркесін) ешқашан да тудыра алмайды» [2, 
454-455]. 
Осы сөздердің қолданылуының кеңеюі не тарылуына сәйкес сөз 
тіркестерінің сыңарларының тіркесу қабілеттілігі де өзгеріске ұшырайды. 
Соған байланысты кейбір сөздер тіркесіп келіп, мағыналары тарылу процесіне 
ұшырап, бір түйдек болып, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқарып, олардың 
тіркесуінен қосымша грамматикалық мағына пайда болады. Мұндай тіркестерді 
М.Балақаев өзінің еңбегінде түйдекті тіркестер деп атап өтеді. 
«Түйдекті тіркестер құрамындағы сөздердің бәрінің не біреуінің лексика-
семантикалық 
мағынасы 
болмайды. 
Олардың 
тіркесуінен 
қосымша 
грамматикалық мағына пайда болмайды деген пікірге Сайрамбаев Т. мен 
Балақаев М. қосылады. Сонымен бірге бұлардың еңбектерінде түйдекті 
тіркестер ішінара мағыналық түрлерге бөлінетінін айта кеткен. Олар жоғарыда 
атап өткен сөздер тобы» [3, 32]. 
В.В.Бабайцева, 
В.В.Виноградов, 
А.С.Смирницкий, 
К.Аханов, 
Н.А.Баскаков сөз тіркесіне номинативті қасиет тән десе, Ю.В.Фоменко, 
А.Моисеев, М.Балақаев сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шығарады. 
В.В.Виноградов: «Сөйлем құрамына ғана және сөйлем арқылы сөз тіркестері 
коммуникативті құралдарының жүйесіне ене алады. Сөйлемнен тыс, тек соған 
керекті кұрылыс материалы ретінде каралатын сөз тіркестері сөздер тәрізді 
болады да, тілдің номинативті кұралдарының саласына, заттарды, 
құбылыстарды, процестерді белгілеу құралдарының қатарына ене алады»-дейді 
[4, 19]. 
К.Аханов бұл пікірді қуаттайды: «Сөз тіркестері номинативті сипатқа 
бұрыннан жасалып койған, даяр тұрған единицалар ретінде емес, сөздердің 
тілдік грамматикалық зандары бойынша тіркесуі арқылы ие болады» [1, 6]. 
М.Балақаев номинативтілік қасиет туралы өз еңбегінде анық көрсеткен [3, 
12]. «Ол сөз тіркесінің бәріне номинативтілік мән тән емес екендігін, тек 
олардың жұмсалу орайында аткқаратын қызметі тұрғысынан номинативті деп 
тануға болатындары бар деп, оған сөз тіркесі құрылысында пайда болған 
терминді, тұрақты атауларды (социалистік жарыс, қант қызылшасы, темір жол 
т.б.) жатқызады. С.Исаев мұндай тіркестерді атаулық тіркестер деп атауды 
ұсынады да, «… қазақ тіліндегі атаулық тіркестер жаңа сөз жасаудың да бір 
көрінісі болып есептелсе керек» деп тұжырымдайды [5, 29]. 
Белгілі түркітанушы Н.К.Дмитриевтің сөз тіркесін сөйлемнен айырып 
тану туралы айтқан пікірлері де тіл білімінде біраз талас тудырды. «Әсіресе 
бастауыш-баяндауыштық қатынаста тұрмаған сөздер табының бәрін сөз 
тіркесіне жатқызу, пайымдауды (суждение) сөйлемнің сөз тіркесінен 
ажыратушы меже деп тануы біраз дәлелдеуді кажет етеді» [6, 202-203]. 


215 
Пайымдауды сөйлемді сөз тіркесінен ажыратушы меже деп тану туралы 
көзқарастар Н.А.Баскаков еңбектерінде де кездеседі [7, 50]. Ғалымның сонымен 
бірге аталған екі синтаксистік категорияны (сөз тіркесі мен сөйлем) ажыратуда 
басыңкы сыңардың грамматикалык формасын меже етіп алу керектігі туралы 
пікірі де бар.
«Сөз тіркесін жан-жакты зерттеген ғалымдардың бірі – Е.И.Убрятова якут 
тілінің синтаксисіне қатысты еңбегінде сөз тіркесінің негізгі түрлерін 
синтаксистік байланысқа негіздей қарастырады» [8, 38].
Сөз тіркесін өзге кұбылыстардан ажыратуға негіз болатын бірнеше 
белгілер бар, соның ішінде ең негізгісі — бағыныңқы, басыңқылық қасиет. Осы 
тұрғыдан предикативтілік қатынас негізінде жасалған тіркестерді сөз 
тіркестерінің қатарына жатқызамыз ба деген сұраққа тіл мамандары осы 
уақытка дейін әр түрлі жауап беріп келеді. Бұл жайында О.С.Ахманова былай 
дейді: «Байланыстың негізгі үш түрі — атрибутивті, комплективті және 
предикативті түрлерінің ішінен біріншісі әрқашан да сөз тіркесін тудырады: 
байланыстың екінші түрі өздерінің тығыз байланысты формаларында ғана сөз 
тіркесін туғызады, үшіншісі оны (сөз тіркесін) ешқашан да тудыра алмайды» [2, 
454-455]. 
М.Балақаев мұндай көзқарасты кұптамайды: «Сөйлемді сөйлемдік 
касиеттеріне карап, сөз тіркестерін де өзіндік касиеттеріне карап танып, 
мысалы жазық дала дегенді сөз тіркесі деп танысақ, атқа мінді дегенді әрі 
сөйлем, әрі сөз тіркесі деп карау керек», — дейді [5, 94]. 
С.Исаев өз зерттеуінде күрделі етістікке қатысты айтылған негізгі ойларға 
толдықтай сараптама жасаған. «Зерттеулерде күрделі етістік негізгі екі түрлі
аспектіге сараланған: 
1. Күрделі етістік – таза грамматикалық тұлға (Ы.Маманов, С.Исаев). 
2. Күрделі етістік 
– сөзжасамдық тұлға (К.Аханов, А.Ысқақов, 
Н.Оралбаева)» [9, 268]. 
А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» (морфология) деген еңбегінде күрделі 
етістікке мынадай анықтама береді: «Қазақ тілінде кемі екі я одан да көп 
компоненттерден құралып, сөйлеу тілінде де, жазба тілде де бірдей қолданыла 
беретін есімді тіркестер мен етістікті тіркестер де бір категория ретінде 
қаралып, күрделі етістік деген терминмен аталып жүр» [10, 126].
Күрделі етістіктің синтаксистік қызметі, байланысу тәсілдері, формасы 
туралы А.Аблақов «Қазақ тіліндегі етістікті сөз тіркестері», «Меңгеріле 
байланысқан етістікті сөз тіркестері» деген еңбектерінде жан-жақты зерттеп, 
талдау жасаған [11, 35-46]. 
Күрделі 
тіркестердің өзіне тән болмыс-қасиетін зерттеу сан 
ғасырлардан бері зерттеушілер назарынан түспей келе жатса да, оның бүгінгі 
күн талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан тұстары әлі де көп. Бұл бағытта 
біршама мәселелер анықталып, құнды зерттеулер жарық көрді. Бұл зерттеулер 
қазақ лингвистикасындағы күрделі сөз тіркестерінің дамуына, олардың басқа да 
қырларының зерттелуіне негіз болғаны анық.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   301




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет