Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

207 
3.
Болат Оңғарбаев. «Парасат пен Саясат», «Бірлік» газеті. 1995ж. 
 
ӘОЖ
ҚАРАТПА СӨЗДЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ 
Данаева А.А. – С170119к оқу тобының студенті 
Ғылыми жетекші: Пазылова А.С. – аға оқытушы 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент 
Резюме 
В данной статье рассматривается семантика и места употребления слов, 
относящихся к одному из видов обращения. 
Оқшау сөздер – тіл білімінде зерттеліп келе жатқан тілдік категория. 
Қыстырмалар, қаратпалар, одағайлар тілімізде оқшау сөздер мен сөз тіркестері 
деген категорияны құрайды. 
 
Қаратпа сөздер үндеу амалы ретінде қарыстырылып жүр. Оқшау сөз, 
сөйлемдер негізгі сөйлемге қатысы, атқаратын қызметіне қарай былай бөлінеді:
 
1. Үндеу амалы ретінде жұмсалатын оқшау сөздер. 
2. Қыстырма сөз, сөйлемдер. 
3. Одағай сөздер. 
Үндеу – сөйлемнің немесе күрделі синтаксистік тұтастықтың жеке 
интонациялық және грамматикалық тұрғыдан тәуелсіз компоненті, ол 
сөйлеудің адресаты болып табылатын адамды немесе затты белгілеуге қызмет 
етеді. Үндеу әдетте сөйлем мүшелері қызметін атқара алмайды және 
синтаксистік ағашқа тәуелділіктер мен компоненттерді қамтымайды. 
Сөйлеуде үндеу амалдары екі функцияны орындайды, олар әдетте бірге 
жүзеге асырылады: 
апелляциялық (шақыру) функциясы; 
экспрессивті (бағалау-сипаттау) функция. 
Үндеудің өзіндік апелляциялық функциясы ресми қарым-қатынас 
салаларына тән.
Екі біріктірілген функцияда апелляция күнделікті өмірде, көркем және 
көрнекі сөйлеуде қолданылады, бұл тек адресатқа ғана емес, сонымен бірге 
спикердің көзқарасын да білдіреді. 
Қазақ тілінің сөйлеу функциясында үндеу амалдары атау тұлғадағы зат 
есімде, тәуелді форманың 1-ші, 3-ші жағында көбірек келе береді.
Үндеу амалдары ауызекі сөйлеу тілінде жиі ұшырасады. 
А.Байтұрсынұлы қаратпа, қыстырма сөздерді бұратана сөздер деп атап, 
оларға мынадай баға береді: «Сөйлем мүшелерінен басқа сөйлем маңайында 
жүретін бұратана сөздер болады. Ол бұратана сөздер екі түрлі. Бір түрі – сөз 
арасына керек жерінде қыстырыла айтылатын сөздер. Бұлар қыстырма сөздер 
деп аталады. Қыстырма сөздер сөйлем ішінде басқа сөздермен үйлеспейді, 
байланыспайды. Алып тастағанда орны ойсырай қоймайды.
Екінші түрі сөз бетін біреуге қарата, қадап сөйлегенде айтылатын сөз. 
Бұлар қаратпа сөз деп аталады. Бұлар да сөйлем ішінде басқа сөздермен 
үйлеспейді, байланыспайды» [1, 286]. 

208 
Қаратпа ретінде жиі жұмсалатын сөздер бар. Олар мыналар: 
1. Жалқы есімдер. 
2. Туыстық қатысты білдіретін сөздер
(бала, келін, құда, 
т. б.). 
3. Кісілерді жас, жыныс, әлеуметтік ерекшелігіне қарай атайтын 
(батыр, 
жігіттер, 
т. б.) сөздер. 
4. Лақап атты білдіретін сөздер
(төрежан, тетелес т. 
б.). 
5. Қаратпа сөз ретінде тілек істі білдіретін зат есім, сын есім сөздер, 
эмоцияны білдіретін басқа да сөздер жұмсалады. «
Әй, өркенің өскір, айтар 
сөзіңді ашып айт. Ит-ау, солай құшақта деппін бе 
(Б. М.). 
Беу, дарылдақ-ау, 
зекпірімді жаңылтпашы» 
(Б. М.). 
6. Одағай сөздер. «
Ау, сен неге жайластың» 
(Б. М.). 
Қаратпа сөздер анықтауыш, айқындауышты қатыстырып іргесін кеңейте 
алады. «
Әй, атаңа нәлет байлар, салып едің ылаңды» 
(Б. М.). 
«

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: