О. Ж. Таукебаев 1,2, К. Б. Зулпыхаров
жүктеу/скачать 1,66 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2-кесте
– Талас ауданы бойынша суармалы егістік жерлердегі жер асты суының деңгейін реттейтін коллекторлық жүйелердің техникалық жағдайы № Ауыл округтері Коллектор-дренаж жүйелеріне тіркелген алқап, га Коллектор- дренаж жүйесінің ұзындығы, км Оның ішінде Техника- лық жай- күйі ашық коллектор жабық дренаж 1 АО Талас 30,2 13,6 16,6 нашар 2 Ақкөл 146 34,5 34,5 нашар 3 Кеңес 587 5,2 3,3 1,9 нашар 4 Ойық 2296 53,5 21,1 32,4 нашар Барлығы 3029 123,4 72,5 50,9 Қазіргі таңда аудандағы негізгі мәселелердің бірі – су шаруашылығы жүйелерінің жарам- сыз дығы. Оның басты көрінісі, соңғы жылдары аудандағы суармалы жерлердің 60-70 %-ға жуығы пайдаланылмайды. Оның басты себеп- те рі – аудандағы негізгі су шаруашылығы жүйе- ле рінің басым көпшілігі жөндеу жұмыстары дер кезінде жүргізілмегендіктен, техникалық жағ- дайлары өте нашар жағдайда, кейбірінің апат ты жағдайда болуы салдарынан егістік жер лерге су жеткізу мүмкіндігі болмай отыр. Бүгін де ау- дандағы күрделі жөндеуді қажет етеін нысан- дар ға мыналар жатады: - Ақкөл ауылдық округіне қарасты «Орта» бетон каналы, «Жаңатоған» каналы; - Ойық ауылдық округіне қарасты «ЛВМК» каналы; - С. Шәкіров ауылдық округіне қарасты «Лоток» каналы; - Аққұм ауылдық округіне қарасты ПВМК «Жиембет» және «Аккум» жер каналдары. Мысалы, инженерлік жүйедегі Ойық суа ру массивіндегі Ойық ауылдық округі айма ғын- дағы 42,8 км ішкі шаруашылық су жүйелері көміліп қалған, суландыру жүйелерінің 3432 да на лотоктары істен шыққан. Осы жерлердің көбі сі сорланып, немесе ұзақ жылдар пайда- ла ныл ма ғандықтан жыңғыл, шеңгел басып кет кен. Тек осы суару массивінің өзінде 1783 гектар ал қап мүлдем пайдаланылмайды. Со- ндай-ақ, осы суару массивіне жататын Үшарал ауылдық окру гінде 1646 га, Кеңес ауылдық округінде 473 га суармалы егіс санатына жа- татын жерлер соңғы 15 – 20 жылда пайда ла- нылып жатқан жоқ («Қазсушар» РМК Жамбыл филиалының Ақкөл өндірістік бөлімшесінің мәліметтері). Талас ауданының су шаруашылығы жүйеле- рі нің жай-күйін зерттеу нәтижесі көрсеткендей, аймақтағы каналдардың көпшілігі жер арналы (шегенделмеген). Мұндай каналдарда судың басым бөлігі жерге сіңеді, нәтижесінде су шығы- ны артады, сонымен қатар, каналдың ішінде қаулап қамыс өсуіне байланысты су өткізгіштік қабілеті де төмендейді. Осындай жағдайлардың нәтижесінде, аудандағы суармалы егістікпен 24 Ирригациялық жүйелердің техникалық жағдайы және оның суармалы жерлердің динамикасына әсері ... айналысатын ауыл шарушылығы дақылдарына қажетті су өз деңгейінде жеткізілмейді (Оңтүстік Қазақстан гидрогеологиялық-мелиоративтік экс пе дициясы, 2018). Сонымен қатар, аймақтағы тағы бір өзекті мә селелердің бірі – ауданның негізгі су көзі Та- лас өзенінің төменгі ағысында су мөлшерінің азаюуы. Талас өзені ағындысының Мемлекетаралық су бөлу хаттамасына сәйкес Қазақстан Респуб- ликасының (Жамбыл облысының) аумағына су лылығы орташа жылдары 808 млн.м 3 , оның ішін де Талас ауданына 256 млн. м 3 су жіберілуі тиіс (Ибраев, 2002). 1974 жылы Киров су қой- масының пайдалануға берілуі Талас өзенінің төменгі ағы сындағы экологиялық жағдайға ай тарлықтай әсер етті. Егер су қоймасы салын- ғанға дейін Талас өзенінің гидрологиялық бекеті тұстамасындағы тұрмыстық ағынды Жиембет бөгеті көп сулы (1956, 1969) жылдары 860 млн.м 3 , аз сулы (1957, 1965) жылдары 270 млн. м 3 құраса, құрылыстан кейін суы мол жылдардағы ең жоғары ағынды 400, ал ең төменгісі-250 млн. м 3 мөлшерінде тұ рақтанды. Көріп отырғанымыздай, минимал ағынды іс жүзінде өзгерген жоқ, бірақ су мөл шері аз болды, ал суы мол жылдардың макси мум дық көрсеткіші екі есеге азайған. Айта кету керек, Шу, Талас және Аса өзендерінің төменгі ағы- сында ағынды көлемінің жеткіліксіз болуы және оларды шаруашылық қажеттіліктер үшін толық пайдалану салдарынан санитарлық-эко- ло гия лық су жіберулер де жиі жүзеге асырыл- майды (Ибраев, Сатенбаев, 2002). Өзендердің төменгі ағысындағы судың азаюы, ең алдымен, оның алаптарындағы көл жүйе лерінің жағдайына да әсер етті. Бұл ең ал- ды мен, Аса өзенінің төменгі ағысында орна- лас қан Ақкөл көлі, Жамбыл облысындағы Билі көл көлінен кейін екінші үлкен көл, ең үлкен ауданы 1969 жылы 56 км 2 болған. 1974- 1976 жыл дардағы суы аз жылдар өткеннен кейін Ақкөл көлі толығымен құрғап кетіп, 70- ші жыл дар дың соңына қарай көл жартылай қалпына келген, алайда, 80-ші жылдардың ортасына қарай қайтадан жоғалып кетіп, қазіргі уақытта көлдің акваториясы 1988 жылы құлама бөгеттермен бөліктерге бөлін- ген. Қазіргі таңда Ақкөл көлінің балық ша- ру ашылығы маңызы толығымен жо ғалу ал- дында, көлде 1963-1967 жж жылына ор та есеппен 500 тоннаға дейін балық өндірілген (Ибраев, Сатенбаев, 2002). Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, жоғары- да ғы аталған мәселелердің салдарынан бүгінгі кү ні аудандағы суармалы егістік жерлер дұ- рыс пайдаланылмай келеді. Талас ауданы әкім- ші лігінің жер қатынастары басқармасы және агромелиоративтік тексеру мәліметтері бойын- ша суармалы жерлерінің ауданы 2021 жылдың 1 қарашасындағы жағдай бойынша 12 685 га құ- рады, алайда, оның тек 5 391 га (42,5 %) пайда- ланылып, 7 294 га (57,5 %) пайдаланылмаған (3-сурет). 3-суреттен көріп отырғанымыздай, ау- дандағы суармалы жерлердің ауданының азайып бара жатқандығын байқауға болады. 2014 -2018 жылдардың аралығында аудандағы суармалы жерлердің ауданы 13 485 га болса, 2021 жылы 773 га азайып, 12 685 га құрады. Аудандағы жалпы суармалы егістік жерлері көлемінің қысқаруының негізгі себептері – жоғарыда айтып өткеніміздей, су шаруашылық жүйелерінің тозуы, істен шығуы, сонымен қатар аймақтағы суармалы жерлердегі топырақтардың сортаңдану деңгейінің жоғарылауы және құнар- лығының төмендеуі. 2014 жылы ауданда ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге жалпы суармалы жерлердің 6 143 (45,5 %) гектары пайдаланылса, ал 2015 жылы 5 070 (37,6 %) гектары ғана пай да ла- нылды. 2014 жылмен салыстырғанда 2015 жы- лы 1 073 гектарға жуық жер кем пайдала ныл- ған (Жамбыл облысы әкімшілігінің жер қаты- нас тары басқармасы, 2021; Оңтүстік Қазақ стан гидрогеологиялық-мелиоративтік экспеди ци- ясы, 2018). 2019 жылығы жоспарға сәйкес, ауданда ауыл шаруашылығы салаларының қажеттілігіне 37,4 млн.м 3 су алынуы қажет болған, ал нақты іс жүзінде 19,1 млн.м 3 құраған. Ал, су бөліну нүктесінен берілетін су жоспарға сәйкес 18,5 млн.м 3 болса, нақты 16,1 млн.м 3 құрады (3-кесте). Оның ішінде: 14,3 млн.м 3 су Талас өзені, 1,43 млн.м 3 Тамды өзенінен, Көктал өзенінен 1,51 млн.м 3 , және Аса өзені Билікөл көлінен 1,79 млн. м 3 алынып, сәйкесінше 12,358, 1,1, 1,11 және 1,5 млн.м 3 су берілген. |