118
III тарау. Ортағасырльгк, философия
1
Элементтер ауадан, судан, жерден құралады. Осы элементтер белгілі мөлшер-
де араласқанда («имтизадж») олардан («мауалид») белгілі өнімдер пайда болады.
Осы
өнімдер бірінші металл, екінші өсімдік, сонан соң барып адамды түзеді.
Осылардың ішіндегі ерекше орын алатын - адам. Тек адам гана жарықтың кес-
кініне ұқсайды («Жебірейіл періште»), Осы жарық адамға оның менін көрсетеді.
Абстрактілі жарық адамда жэне жарық денеден, дене одан бұрын емес, екеуі бір
арнада өмір сүреді.
Ас-Сухраверди «танасух» жайлы да айтады (нысанын өзгерту). Онда ныса-
нын өзгертудің болуы және оны кері жоқ қылуы - бэрі сендірерлік. «Хикмат әл-
и ’шрак» кітабында адам жаны жануарға беріледі дегеннен аулақ. Бутан мэлімет
тура келмейді, сондықтан да сенімге кірмейді.
Ас-Сухравердидің философиясы перипатетизм жэне сопылық жүйесіне ай-
налды. Осы оқымыстының теософиясы даналыққа толы болды жэне рухани
'
білімге ие. Сопы тәжірибесі антика философиясы
мен байырғы парсылардың
ойын жалғастыруымен құнды, Әбу Язида Вистами, Халладжа жэне Әбу әл-
Хасан эл-Харакани, осылар исламның атрибуттары болуы қажет, ал теософиямен
айналысатындар «тариқатқа» кірмей, олар сопылар деп аталуы керек дейді.
Құдайды танып білген адамды «Құтб» деп атайды.
Ас-Сухравердидің гносеологиялық философиясы перипатетиктер мен сопы
лар үшін және каламға қатысты философиялық ақиқатты анықтауға бағытталған,
олар әл-Фараби, ибн Сила жэне ибн Рушд жүйелерінде де негізделген. Филосо
фия ас-Сухраверди бойынша үшін түйсіктен («хадс») басталады.
Ол түсінде жабықрухани жер шарын көреді, онда ол гүлденіп, үлкейіп, әртүр-
лі гүлді жандарды көреді. Бұл философ маджұстар маами жэне сиқыршыларды
айқын бейнеледі, олардың қоршаған
ортадағы рөлін көрсетті, олар даналардың
арасында болды; «әл-хикмат эл-‘атикат» - «даналықпен ерекшеленген» немесе
philosophia perennis. Ол өзінің трактатында: «Байырғы парсылар арасында бір
топ еркектер болды, олар тура жолда жүріп адамдарды сол тура жолға жетелеп
жүргендер еді», - деп жазады. «Хикмат әл-И’шрак» кітабында біз сол өмірге
қайта оралып,
сол даналардың өмірін, сөздерін қайта тірілтіп отырмыз, олардың
арасында Платон жэне сол сияқтылар болды, дінге жаны ашитындар да бар.
Осындай шегі жоқ даналық үнділер, гректер, мысырлықтар арасында да болтан.
Философтың ойы бойынша, философия Аристотель мен Платоннан басталтан
жоқ, керісінше, олардан бұрын бірінші философ Гермес болды, оның екінші аты -
Ыдырыс пайғамбар. Ол мұндай есімді аспанмен тілдескені үшін алды. Осы Ыды-
рысқа Грекия, Парсы, ислам адамдары ерді,
ас-Сухраверди бойынша, олардьщ
тізбегі былай болды:
Гермес
(гректерде Қасиетті Pyx Агафодемон деп аталды)
Асклепий
Пифагор
Эмпедокл
Платон
Парсылық патшалар-даналар:
Киумарс
Фаридун
Каи Кусрау