115
["Іарсы тілді ислам философиясы
Сонымен, ас-Сухраверди түсінігі бойынша, Құдайды түсіну эдісі бірін-
піі догикалық түсінікті дамыту («бұрхан»)
болып табылады, содан кейін барып
ақикатты (мұшахадат») таниды, оған жетуде материализмнен бас тартып, Құдайға
жақындай хүсу. Бұл философ үшін перипатетикалық түсінікпен басталғанын және
онымен аяқталғанын білдіреді.
Өзінің «Хикмет эл-ишрак» кітабында ас-Сухраверди перипатетикалық фило-
софиясының қайта қаралуын белгілейді немесе өзінікімен салыстыру керектігін
айтады.
Біріншіден, ол - логика. Ас-Сухраверди логика шеңберінде перипатетикалық
жағынан категорияларға ерекше назарын аударды, ал онда Аристотельге қатысты
категория кірген жоқ. Бұл жағдайдатөменде қалғандардың барлығы категория бо
лып табылмайды, өйткені категориялар анықтамасы жағынан ең кең және жоғары
түрлер. Перипатетиктердің категориялары өз орны, уақыты, «қатынастылығы»
категориясына кірді немесе ас-Сухраверди категорияларды субстанция саны,
байланыс жэне қимыл деп түсінді. Егер затқа жалпы жэне жеке мінездеме беріл-
се, заттың ақиқатын түсіндіруге болады.
«Таватур» (берілу тізбегі) -
тәжірибесінің мәліметі бойынша, дұрыс мэлімет
деп саналатындар, олар шынында да «индуктивті білім» қатарына кіргендер. Зерт-
теу жұмыстарында индукция эдісін қолданады немесе бірнеше топтармен бірле-
сіп белгілі мәселені шешеді. Бірақ бір мәселе жайлы әртүрлі топ шешіміне қарау
мүмкін емес, сондықтан индукция өзінің категорияларын ескертіп отырады. Ал ат
сөзін алсақ, ол - кісінейтін жануар. Біз оның жануар екенін білеміз, бірақ жануар
болса да, ол жалғыз жануар емес, басқа жануарлар да бар. Сонымен, кісінейді де-
гён соң оның ат екенін білеміз. Атгың кісінегенін білмейтін, естімеген адам үшін
бір логика ештеңе бермейді. Таватур рамкасындағы түсінік бар, адамды алдау
емес, ол дыбыс болып табылады. Олардың бэрі зерттеу мен мутаватир ілімде-
рінің белгілі сандарымен шектелмейді. Онда ишуитивті ортақ мэн бар. Соны
мен цоса ас-Сухраверди өзінің жарты сынын натуралды философ Аристотель
жағына тастайды, эрі қарай ол ибн Сина философиясында орын алады.
Бұл мә-
селе материя мен форманьщ тұрақсыздығында, индивидуалды субстанцияның
тұрақсыздығы («джаухар-и фард»), қуыстың тұрақсыздығы олардың сыны. Осы
жағынан перипатетиктер оқымыстылары да дұрыс емес шешімге келді. Әсіресе
ас-Сухраверди индивидуалды субстанция;немесе «жіңішкелік» түсінігіне
қарсы
шығады. Оқымысты үшін бүкіл материалды заттар Құдайдың білімінде жатыр, ол
өзін материалды әлемде көрсетіп тұр, оны терістеу қараңгылық болып табылады.
Жарықгың шығу тегі элемге жэне аспан әлеміне тиесілі емес, ол «берзах-и а’ля»
немесе «’алям әл-мидхал» - қасқағым элеміне тиесілі жэне ол жарық әлемі мен се~
зім элемі ортасьшда орналасқан mundus imaginalis. «Әрекетшіл ақьш» заттардың
(«му’алляка») айна кескінін алып, адам ойына әлемді сездіреді. Бұл Платонның
«әлем ойы» емес немесе «барзах» материалды заттармен сақталатын және ол ибн
Синаның «әлденесі» емес, оны әлемнің физикалық заттарымен байланыстырады.
Бұл - көрінетін элем жэне элем элементтері - күнэһарлардың жазаланатын элемі,
ол жерде ерекше қиналулар болады, олар өздеріне сай жазаланады, өзінің балағаты,
сыйламаганы, дұрыс емес қыльщтары үшін жазаланады, ал Құдай алдында шын-
шьш болған адамдар, керісінше, бақытқа бөленеді. Сухраверди көне адамдардың