А. Байтурсынов 1-том final indd

203
ыс көтеріліп, төмендеп, әнше оралып, қайырылып отырады. 
Сондықтан өрнекті сөйлем 
оралым
(яки шұбыртпа) деп атала-
ды. Оралым екі мүшелі болады. Бір мүшесінде пікір тақырыбы 
болады да, екіншісінде пікір баяны болады, сондықтан бас- 
тапқы тақырыпшы мүше делініп, екіншісі баяншы мүше де-
лініп айтылады. Өрнекті сөйлемді иіріп-жиырып, жай сөйлем- 
ге айналдыруға болады. Жай сөйлемді жайып, далитып, өрнекті 
сөйлемге айналдыруға болады, өйткені өрнекті сөйлем қанша 
үлкен болғанмен яғни ішіне кіретін сөйлемдер қанша көп 
болғанмен бәріне қазық болатын бас пікір жалғыз-ақ болады. 
Ол пікірді көп сөйлеммен ұлғайтып айтуға да, шағындап, аз 
сөйлеммен айтуға да болады. М ы с а л ы:
1. Қисапсыз бай болсаң да Қарынбайдай, 
Сақи боп мал шашсаң да Атымтайдай, 
Патшадай Әмір-Темір дін түзетіп, 
Болсаң да әйдік батыр Арыстандай, 
Болсаң да Жиреншедей тілге шешен, 
Ақырда жатар орның тар лақат жай.
 (Алтыбас Ақмолда)
Мұны шағындап аз сөйлеммен былай айтуға болады: «Бай 
да, сақи да, патша да, батыр да, шешен де – бәрі де ақырында 
бір өлмек».
2. «Халық басына қайғылы күндер туған заманда қайрат 
көрсетпеген азамат азамат емес» деген пікірді көп сөйлеммен 
ұлғайтып, былай айтуға болады: «Қаптаған қара бұлттай тор-
лап, түрлі пәле халық басына орнап, не қыларын біле алмай, 
ақылынан адасып, жұрт алақтап азаматын іздеген шақта, бар 
шырағын жақпай, бар қайратын сарып қылмай, өз басының 
амандығымен болып, ұранға шаппаған азамат – ол халық ал-
дында жоқ азамат, не ол жаны бар болғанмен, жануарлықтан 
шықпаған азамат. Не қызатын қанын, ашитын жанын басының 
пайдасына, бастықтық орынға, патшаның аңғарына сатқан аза-
мат болады».
(Темірше)

204
а)

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: