Сайбекова назира усенқызы грамматологиялық парадигма: А. Байтұрсынұлы және қазақ жазу
уау (ﻮ) әрпінің үстіне қойылуы арқылы ұ мен ү
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Сайбекова НУ
| уау (ﻮ)
әрпінің үстіне қойылуы арқылы ұ мен ү әріптерін ажыратуға негіз туды. Замма белгісі қойылса ұ әрпі, ал уау (ﻮ) дыбысының қасына дәйекші белгі ﺀ және үстіне замма белгісі қойылса ү әрпі. Әріптердің таңбалануында өзгешелік бар. Оқу үдерісінде ұ мен ү әріптерін ажырату таңбалануына, яғни, замма белгісі мен дәйекші белгісіне байланысты жүзеге асқан. А. Байтұрсынұлының 1914 және 1925 жылдары баспадан шыққан «Тіл- құрал» атты оқулықтарында тілдің екі күйде өмір сүретіндігін байқағандығы аңғарылады. А. Байтұрсынұлы тілдің екілік және тілдің үштік ұғымдарына терминдер арнады (тіл-сөйлеу-сөйлесу) [104,184]. Тілдік дихотомия мен тілдік трихотомия тіл білімі тарихында толық қалыптаспаған кезде, А. Байтұрсынұлы қазақ тілтанымында, жалпы түркі тілтанымында бірінші болып осы ғылыми арнада зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сонымен, қазіргі қазақ тілтанымындағы тіл,тілдесім, тілдесімдік қызмет ұғымдарының қалыптасуы А. Байтұрсынұлының еңбектерінен бастау алады. А. Байтұрсынұлы осы ұғымдарды, осы ұғымдарға жақын (тектес) ұғымдарды анықтап, тіл-сөйлеу-сөйлесу терминдерін қазақ тіл білімі саласына енгізді. А. Байтұрсынұлы тілдесім түрлерін анықтауға байланысты да ізденістер жүргізген. Тілдесімнің екі түрін – ауызша тілдесім (сөйлесім) және жазбаша тілдесім (жазылым) анықтаған, ғылыми сипаттама берген. Тілдесімнің тағы екі түріне (тыңдалым-тыңдау арқылы тілдесу, оқылым-оқу арқылы тілдесу) тікелей анықтама бермесе де, ұғымдық деңгейде әдістемелік еңбектерінде пайдаланған, яғни тілдесімнің сөйлесім, жазылым түрлеріне қаншалықты көп жаттығулар, тапсырмалар, сынаулар арнаса, тілдесімнің тыңдалым, оқылым түрлеріне де соншалық көңіл бөлген. Сонымен, А. Байтұрсынұлы қазақ тілтаным, қазақ лингводидактикасы мен әдістеме тарихында және жалпы түркі тіл білімінде алғашқы болып, әлемдік тіл білімінде алғашқылардың қатарында тілдесім түрлерін анықтады, солардың екеуін (сөйлесім,жазылым) толығырақ сипаттады және ғылыми, ғылыми-әдістемелік ізденістер барысында қолданды. Орыс тіл білімінде бұл мәселеге бірінші болып көңіл бөлген ғалым –Л.В.Щерба. Л.В.Щерба тілдесімнің барлық түрін анықтап, сипаттамасын жасады. Л.В.Щербаның тілдесім саласына қатысты ғылыми ізденістері тілтаным ғылымына ғана емес, лингводидактика ғылымына да ерекше әсер етті. Л.В.Щербаның бұл ізденістері А. Байтұрсынұлының ізденістерінен 10-15 жыл кейін басталған еді [104,185]. А. Байтұрсынұлы –қазақ тілі стилистикасының негізін қалаушы. Тіл бірліктері қолданылуының әлеуметтік салаларға байланысты ерекшеліктерін анықтап, қазақ стилистикасының функционалды стильдерінің негізін қалаған [104,185]. Функция (қызмет-жұмсалым) дәстүрлі грамматикада көбінесе жеке тіл бірліктерінің сөйлемдегі атқаратын қызметі тұрғысынан түсіндіріліп, сөйлем мүшесі болумен байланысты айтылады [105,69]. Мысалы, Айу ағаш 90 сайалайды, Балық қармақ қабар [1,38-39] мысалдарындағы сөйленім темпоралдық жағдаятқа құрылған. Сөйленімдегі негізгі мазмұн – Айудың ағаш саялайтындығы, Балықтың қармақты қабатындығы. Яғни, екі сөйлемдегі іс-әрекет те тұрақты. жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|