Рецензенттер: тарих ғылымының докторы Кәрібаев Б. Б

127 
жергілікті халықтың түркілену үдерісінің аяқталуына ықпал 
еткен. Бұл көзқарасты ғалым археологтар Л.М. Плетнева мен Д. 
Савиновтың 
Басандай 
мәдениеті 
бойынша 
жасаған 
тұжырымдары негізінде нақтылай түседі. Қыпшақтар осы 
аумақта қоныстанған және Басандай мәдениетіндегі мәйітті 
жерлеу дәстүрі қыпшақтардың жерлеу дәстүрімен бірдей болуы
оған дәлел болатынын алға тартады [83, 71 б.]. 
Сонымен қатар, бұл территорияда кірме қыпшақтық 
компоненттердің болғандығын археологиялық зерттеулер 
көрсеткендей қорымға жылқыны немесе жылқының басын 
жерлеу дәстүрі, құрылыстарда сазды қолдану, әскери жерлеу 
орындарындағы ұқсастықтар, қару
-
жарақтары және т.б. 
дәлелдейді. Кірме компоненттер бойынша анықталғаны қимақ
-
қыпшақ
тайпаларының бұл өңірге келген уақыты шамамен ХІ 
ғасырдың
30 жылдары болып табылады. Археологиялық 
деректер нәтижесі бойынша Басандай мәдениетінде түркілік 
қабаттың
болуы мен жергілікті халықтың этникалық тарихына 
қимақ, қыпшақтардың ықпалы болғанынан жаңа этникалық топ, 
томск татарлары қалыптасқан деген болжам айтады тарихшы 
О.Б. Беликова [84, 31 б.]. 
Осындай археологиялық материалдар Еуразия даласында 
қоман
-
қыпшақтары шекаралас көрші халықтармен бір тарих пен 
бір мәдениет аясында бірігіп, бір өркениетті жасап, мол мұра 
қалдырғанын
дәлелдейді. 
Тарих сахнасындағы бір тайпалық бірлестіктің келесі бір 
тайпамен ауыстырылуы этникалық, саяси, мәдени
құрылымына 
әсер
етпеді, басқа атау мен жаңа елдер қалыптасты және қандай 
мемлекет орнамасын олардың тарихы, мәдениеті көрші 
халықтармен тығыз байланысты болды. Бұл мәдени байланыс 
сонау қола дәуірінен бастау алып, қоман
-
қыпшақтары дәуірінде 
де өзінің
бірлігі мен сабақтастығын жоғалтқан жоқ. 
Мәдениеттердің ұқсастығына бола түркілердікі немесе 
славяндардыкі деген бөлініс бүгінгі өркениеттілік тұрғысынан 
дұрыс емес. Бұл жерде кім бірінші деген түсінік жоқ, екі 
халықтың мәдени жетістіктері ғасырлар бойы сабақтастығын 
жоғалтпастан бірін
-
бірі толықтырып келе жатыр. Ерте 
ортағасырдың соңына таман Еуразия аумағында өмір сүрген 
қағанаттар
мен халықтар мәдениеті түркілік негізін сақтап қалды 
және мәдениеттер арасында бәлендей айырмашылықтар 

128 
болмады, тек этникалық белгісін білдіретін аздаған 
ерекшеліктері болған. Жазба деректер мен археологиялық 
материалдардың жетіспеушілігінен мәдениеттерге байланысты 
этникалық қатыстылықты анықтауда кейбір қиындықтардың 
туындауы да содан. Дегенмен әр бір этникалық топтың 
ерекшелігін анықтайтын белгісі бойынша мәдениеттердің 
қатыстылығын
анықтайтын болсақ. Онда қоман
-
қыпшақтарының 
заттай мәдениет үлгілеріне екі қолына ыдыс ұстап тұрған балбал 
тастарды айтуға болады. Ертіс бойы, Орталық Қазақстан мен 
Жетісудан табылған екі қолында
ыдыс ұстап түрған балбал 
тастар қимақ және қыпшақтармен байланыстырылады. Бұлар 
кейін оңтүстік орыс далаларындағы «кемпір тастардың» пайда 
болуының алғышарты болды, оларды бұл жерлерге орыс 
жылнамалары бойынша қимақ, қыпшақтар әкелген [85, 125]. ХІ 
ғ. парсы ақыны және саяхатшысы Насыр
-
и Хұсрау Марвазидің 
көрсетуінше Ертістен Дунайға дейінгі жерлерді қыпшақтар 
билеп, ол жер «Дешті Қыпшақ» 
- 
қыпшақтар даласы аталғанын 
білеміз [74, 184].
Қыпшақтар
осы Ұлы даланы билеп қана қойған 
жоқ, олар халықтардың этникалық құрамы мен мәдениетіне 
өзгерістер
де алып келді. Қыпшақтарда сондай
-
ақ қалалар да 
болды. Оны растайтын жазба дерктер аз, дегенмен барына 
сүйенсек славяндардың оңтүстігіндегі орманды
далада аландар 
мен қыпшақтар тұрған. Олардың ХІІ ғасыр басында Шарукан, 
Сугров және Балин қалалары 1111 және 1116 жылдары орыс 
княздарының жорықтары нәтижесінде жойылды [8, 104]. 
Шарухан мен Сугров қыпшақтардың қалалары [18, 106] 
болғанын белгілі ғалым П.В. Голубовскийде жазып кеткен. 
Қыпшақтардың
алғашқы аты аталған түркілік жазба 
ескерткіштерге ұқсас ескерткіштер ертедегі Хазар қағанатының 
территориясынан 
- 
Еділ бойы, Солтүстік Кавказ және Дон 
бойынан да табылды. Руникалық жазулардың батыстық бұл 
вариантын ешкім әлі анықтай алған жоқ. Мәдениеттер арасында 
сабақтастықтың барлығы күмән тудырмайды, бірақ сол батыстық 
варианттағы руникалық жазбаның кімдерге арналғаны, қандай 
оқиғаны баяндағаны шешілмейінше түркілік шығыс пен батыс 
мәдениеттері арасындағы байланыс орнатылмай тұр әзірге.
Этникалық мәдениеттің айнасы ретінде көрінетін тағы бір 
белгіге
баспана мен киім кию үлгісі жатады. Қыпшақтардың 
орыстармен мәдени ықпалын зерттеген К. Валишевский: «ХІІІ 

129 
ғасыр
жаулаушылары Русьтің мәдени дамуына кері әсер етпеді, 
қайта
олар өз өркениеттерімен оны дамытты... мәскеуліктер 
самарқандық үлгіде киім киеді: башмак, азям, армяк, зипун, 
чебыги, кафтан, очкур, шлык, колпак, клобук, тафья, темляк» 
- 
деп жазады [86, 90]. Яғни, бұдан көретініміз осы кезеңдегі 
мәскеуліктердің
киім киісі самарқандық үлгіде, бастан
-
аяқ киетін 
киімдерінің аты:башмак, азям, армяк, зипун, чебыги, кафтан, 
очкур, шлык, колпак, клобук, тафья, темляк болғанына көз 
жеткіземіз.
Көшпелілердің өмір сүру салты көшпелікке негізделген және 
өз
территориясын қорғау мен жаңа жерлерге қоныстану үшін 
жылқымен, әскери жорықтармен байланысты болғанын 
материалдық мәдениет жетістіктерінен көреміз. Тайпаның 
белгілі бір қағанатқа кіретінін киімі, киімнің кейбір бөлшектері, 
ат әбзелдері арқылы анықталатын болған. Соның ішінде киімнің 
аса маңызды бөлшегі белбеуге аса мән берілген. Археологтар 
белбеулер белгілі бір этно
-
әлеуметтік топтың мәдени
-
саяси 
бейнесін береді деп есептейді [87, 287]. «Белбеу әр кезеңде әр 
түрлі безендірілді, ондағы ақпаратты «оқу» арқылы этникалық 
және әлеуметтік жағынан қай топқа жататынын анықтауға 
болады. Мәселен, «геральдикалық» белбеулер, негізінен «салт» 
мәдениетіне тән, кейін моңғол дәуірінде көрініс береді [87, 290]. 
Тағы бір түрі Солтүстік Кавказдан Боспорға дейінгі аралықта 
таралған, белдік қапсырмасында
қыранның басы бейнеленген, 
осыған ұқсас белдіктер Оңтүстік Сібірден де табылған [88, 72]. 
Жоғарыда табылған археологиялық материалдардың негізінде 
көшпелілерде дәрежесіне сай белбеу алтынмен, күміспен және 
т.б. материалдармен әшекейленген, тіпті кейде атақ дәрежесін 
белбеуге қарап анықтаған деген археологтардың болжамына 
толықтай қосыламыз, өйткені ортағасырлық көшпелілер киім, 
оның ішінде белдікке аса мән беріп, талғаммен таққан.
Тайпалар мен тайпалардың, халықтар мен халықтардың 
соғысып немесе бітісіп, алысып немесе берісіп, бағынып немесе 
басым болып байланыстарға түсуінің өзі қолөнер 
туындыларының атауында да сайрап тұрады. Мәселен, оғыздың 
сельджук тайпасы Византия империясын құлатып, Османлы 
сұлтандығын құрғанда Алтай таудан шыққан, Көкбөріден 
тараған түріктер екенін білдіру үшін оларша көпек, бізше теңге 
бетіне бөрінің басын металдан құйған ақшаны шығарған. Ол 

130 
кейін орыс тілінде теңге 
- 
деньга, көпегі 
- 
копеек болып кетті. 
Қазақ
құрамына кіретін көшпенді тайпалардың түйенің мойнақ 
көнінен
жасаған тостағанын, орыстар стакан деп бізге қайта 
оралды. Көшпенділер қолөнерінің туындылары славян елдерінде 
ауыздық 
- 
узда, уздок, недоуздок, ысқырма жебе 
- 
стрела, сырық 
- 
слега, дөрекі төсеніш дерюга болып жүрген атаулар аз емес [86, 
21].
Барлық көшпелі халықтарды батырлыққа, жау жүректілікке, 
отан сүйгіштікке ауыз әдебиетінің тамаша үлгілері, батырлық 
жырлары мен дастандары тәрбиелеген. Бүгінгі күні ауыз 
әдебиетінің
сақталған тамаша жазбаша және ауызша 
нұсқаларынан жырлардың тамыры сонау тереңде жатқанына
куә 
боламыз. Жорықтан шаршап келген кезде қыпшақтар хисса
-
дастандарды тыңдап, қанаттанады [89, 210 р.]. 
Русьтар қыпшақтармен қатар жақын орналасқаннан кейін 
қыпшақтардың
жырлары орыстарға да өтті [10, 159]. Шынында 
славяндар өздерінің жазбаша әдебиетінің тамаша туындысы деп 
санайтын «Слово о полку Игореве» дастаны көшпенділердің 
ерлік дастандары үлгісінде жазылған.
Көшпелілердің 
саудаға 
шығарған 
материалдық 
мәдениетініңсапалылығыславяндар арасында түркі терминдерін 
қолданғанынан
білеміз, оларға:
алтын, амбар, аршын, базар, 
бакалея, балаган, барыш, батман, деньга, караван, лабаз, магарыч; 
мата атаулары: атлас, бияз, қамқа, кармазин, кумач; әшекей 
бұйымдар: алмаз, бирюза, жемчуг және т.б. [90, 241]. Бұл 
сөздерді славяндар қазіргі кезде де қолданады
. 
Мәдениеттің мәйегі салт
-
дәстүр мен тіл. Тіл жеткізу, 
жалғастыру құралы.
Тіл
-
мәдени ықпалдастықтың дәнекері. 
Түркілік этно
-
глотогенездің ежелгі ошағы деп Еуразияның 
Шығысы
-
Орталық Азия мен Оңтүстік Сібір
-
Алтайдан Хинганға 
дейінгі аймақ танылады. Түркілер мен славяндардың тілінің ерте 
кездегі байланыстарын ең алғаш зерттеген чех Й. Пайскер түркі 
тілінің славяндарға ықпалын көрсеткен [91, 25]. Оның көзқарасы 
қатал
сынға алынып, олай болуы мүмкін емес деген тұжырым 
жасалды. Әрине, түркілердің славяндарға ықпал еткенін 
мойындату жазба деректерде анықталып көрсетілсе де мүмкін 
емес нәрсе, өйткені бұл славяндар ұстанымына қайшы келеді. 
Бірақ бүгінгі Украина жерінде славяндар мен түркілердің ерте 
кездерден байланысқа түскенін ешкім жоққа шығара 
алмайтындықтан, тілдік ықпалдастық жүзеге асты деп сеніммен 

131 
айтуға болады. Оған славян тілі қолданысында жүрген көне түркі 
сөздері дәлел бола алады және ол сөздердің көптігі сондай ірі 
зерттеу жұмыстарын жүргізуге болады. Бірақ бұл біздің негізгі 
алға қойған мақсатымыз болмағандықтан
тек біршамасына ғана 
тоқталамыз.
Түп
-
тамырын түркі халықтарының тарихи мұраларынан 
алып, қазіргі тіліміздің пайда болу, өсу, дамуының 
заңдылықтарын, қалыптасу жолдарын білу үшін ескі түркі жазба 
ескерткіштерінің тілін жан
-
жақты зерттеп, қазіргі ана тілімізге 
қатысы
қанша екендігін анықтау қажет. Халқымыздың өткен 
тарихын, тілін, мәдениетін білуде, атап өткеніміздей, бұл 
мұралардың маңызы өте жоғары.
Қоман
-
қыпшақтарының 
славяндармен 
байланысы 
нәтижесінде орыс сөздері ғана еніп қойған жоқ, керісінше
қоман
-
қыпшақ
/түркінің/ сөздері де орыс тіліне сіңіп, төл сөз есебінде 
қабылданды
. 
Мұны Е.Г. Ковалевская өзінің «История русского 
литературного языка» атты еңбегінде: «Наши сношение с 
другими народами, с другими государствами начались очень 
давно. Уже в древнерусском языке были слова, заимствованные 
из скандинавских, финских, тюркских языков» 
- 
деп жазады, 
бірақ Русьте жазудың пайда болған уақыты әлі күнге шешімін 
таппаған мәселе екенін атап өтеді [
92, 155].
Түрік тілін тасушы жадығаттың бірі 
- 
бұл 
– 
«Игор жасағы 
жайындағы жорық сөзі», жазба ескерткіші болып табылатын 
туындының алғашқы нұсқасы сақталмаған. Қазіргі қолда бар 
нұсқасы 15
-
16 ғ. басындағы тізімде сақталған, 1795 жылы 
табылған. А.И. Горшков: «В «Слове» нашли отражение также и 
характерные для древнерусского языка заимствования из 
греческого 
– 
паполома /шелковая ткань/, оксами /парча/ и 
тюркизмы 
- 
орьтма /покрывало/, японча /плащ/, яруга, оврог, чага 
/рабыня/, кощей /раб/, харалужный /стольной/ 
– 
сияқты бірен 
- 
саран сөздерді атаған [
93, 81].
Славян және түркі тайпалары ежелден
-
ақ аралас 
- 
құралас 
болып кеткендігін О. Сулейменов «Аз и я» 
- 
деген еңбегінде 
«Игор жасағы туралы жырдың тілі» атты бөлімінде нақты 
дәлелдермен келтіреді [94]. Орыстың төл мұрасына айналып 
кеткен бұл 
– 
дүниені түрік жұртының да зерттеуге құқы бар. 
Түркіславистиканың негізін қалаушы
О. Сүлейменовтің 
көрсетуінше, түркі және славян тілдері көне еуразиялық 

132 
морфологиялық жүйе мен форманттарды сақтаған тілдер 
қатарына
жатады. Түркі және славян тілдерінің арасында 
генетикалық туыстық болмағанымен, мәдени туыстық бар, олар 
өзара
мәдени туыс әлем болып саналады.«Языги, язычники 
(жазық дала, яғни, степняки − далалықтар) деген атау «христиан 
емес» деген христиандық
-
бағалауыш мәнге ие болған. Дегенмен, 
кейін «язык» сөзінің өзі орыс тілінде жағымды мән алып, кең 
қолданыс
табады. Язык − 1. Жазық дала. 2. Жаз, жазу, жазба 
ескерткіштер. Оғыз тілінде язык − хат, жазу, жазба мәтін». Бұдан 
шығатын қорытынды, отырықшы христиандар далалық 
көшпенділермен «языги, язычники» деп күресіп, соғысқан, ал 
язык сөзін қолданыста қалдырған», 
- 
деп тұжырымдайды Г.С. 
Көбденова [95].
О.Сүлейменовтың «АЗиЯ», «Тарихқа дейінгі 
түркілер», «Жазу тілі» еңбектерін бір уақытта славистикаға да, 
түркі тануға да жатқызуға болады.
Қазақ
қоғамы орта 
ғасырлардағы
түркі халықтары мен славян халықтарының саяси
–
мәдени байланыстарына қатысты дәлелді деректерді осы 
еңбектерден алды. Славян тілдеріне енген түркі сөздерін үш 
категорияға: анық кірме сөздер, тануға болатын сөздер, көзге 
көріне қоймайтын сөздер деп бөліп қарастырған О.Сүлейменов 
өзінің
еңбектерінде көшпелі халықтардың мәдениеті болуы 
мүмкін емес деген империялық көзқарастарғы қарсы дәлелді 
мысалдар келтірген. Ғалым тіл мамандары бір қарағанда көзге 
түсетін орыс тіліне енген кірме түркі сөздерін есепке алады да, 
тануға болатын және көзге көріне қоймайтын түркі сөздеріне мән 
бермейді деп есептейді. 
Дәл осындай екі халықтың тілдік байланысын қарастырған 
Н.Ж. Шаймерденова ерте орыс тіліндегі тюркизмдерді 
қолданылуы
бойынша екіге бөледі. Біріншісі, шығу түбірі 
жағынан түркілік, бірақ бір мағынаны білдіретіндіктен сол 
қалпындаежелгі орыс тіліне енген сөздер, оған: баскак, караван, 
орда, курян, тамга, ям, ярлык және т.б. сөздер жатады. Екіншісі, 
шығу түбірі түркілік, орыс тіліне енбеген, белгілі бір 
ескерткіштер ерекшелігінсипаттау үшін қолданылатын сөздер: 
абаб, бурметь, емшань, есырь және т.б. Ал кейбір сөздерді 
этимологиялық негіздемесіз, орыс тіліне енген сөз екенін 
дәлелдеу қиын. Мысалы оған алмаз, атлас,барсук, кафтан, 
колчан, богатырь және т.б. сөздерді жатқызады [96,
21-
23]. Көріп 
тұрғанымыздай қолданыстағы түркі сөздерінің славян 

133 
халықтарына енгені кешегі күн емес, яғни екі елдің тілдік 
байланыстарының тамыры тереңде жатыр. Н.Ж. Шаймерденова 
түркі және славян тілдеріндегі ұқсастықтар, түркизмдердің тар 
және кең мағынасынаталдау жасап, тілдік байланыстарды жол 
жазбалар, іскерлік құжаттар негізінде түсіндіріп береді. Оның 
ойынша, «Тілдік байланыстар теориясы бойынша екі немесе 
бірнеше этностардың байланысы негізіндегі екі немесе бірнеше 
тілдің өзара ықпал етуі. Географиялық, климаттық, әлеуметтік 
- 
экономикалық және тұрмыстық жағдайы ұқсас көрші этникалық 
және тілдік топтардың ұзақ уақыт бойы қарым
–
қатынасы 
нәтижесінде материалдық 
- 
тұрмыстық мәдениеті ұқсас 
(баспанасы, еңбек құралы, үй жиһазы, салт 
- 
дәстүрі және т.б.
) 
тарихи 
- 
этникалық аймақтың қалыптасуына әкелді», 
- 
деп 
жазады [96, 15].
Белгілі түркітанушы Ресей ғалымы С.Г. Кляшторныйдың 
пікірінше, қыпшақтардың жазба тілі сонау түркі жазба тілінен 
бастау алады. 568 жылы Константинопольге келген түрік елшісі 
Маниах
түркі қағанының грамотасын табыс еткен, Византиялық 
тарихшы Менандр оны скиф жазуында жазылған дейді. 
Қайткенде
де осы жазба негізінде көне түркі жазбасы пайда 
болды. Бұл жазба түркі тілінің фонетикалық ерекшелігін дәл 
берді. Бұл «Орхон
-
Енисей» жазбалары еді [97, 39]. Сонымен, 
орта ғасыр жазба ескерткіштері 
– 
түркі халықтарының өткен 
тарихы, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тұрмыс 
–
тіршілігі, дінінің өткен 
тарихынан мәлімет алуға мүмкіндік беретін асыл мұрасы. Тілдің 
уақыт өткен сайын дамуы тамырының тереңдігімен де өлшенеді. 
Уақыт тезіне шыдас беріп, қазіргі түркі тілдерімен 
тамырластығын жоғалтпаған тарихи маңызы зор жазба 
ескерткіштерді зерттеп, қазіргі тілдермен туыстық дәрежесін 
анықтау 
– 
бүгінгі ұрпақтың еншісі. 
Екі халықтың мәдениетінің ұқсастығы археологиялық 
ескерткіштер мен жерлеу дәстүрінен көрініс табады. Кез келген 
ұлттық
мәдениеттің рухани негізі дін. Ортағасырда дін халықтың 
наным
-
сенімі, рухани каноны, дүние танымы, діннің негізінде 
мәдениет қалыптасты. Мәдениет тайпалардың, этнострадың, 
халықтардың мыңдаған жылдар бойы жалғасын сақтаған рухани 
шығармашылығы. Бүтін бір қауымның, ұлттың рухани ізденісі, 
халықтың даналығы, әрі ұстанымы.

134 
VIII-
XІІ
ғғ. ерте түркі тайпаларының ескерткіштері 
– 
бұл 
тастағы таңбалар, балбал тастар, құлпытастар, руникалық 
жазбалар, жерлеу орындары мен кешендері. Бұл дархан даланы 
мекендеген түркі халықтарының мәдени жетістіктерінің 
ерекшеліктері, болашақ ұрпағына ерте түркі жұртынан аманаты. 
Тарихи ескерткіштер түркілер мекедеген Еуразияның барлық 
аумағынан табылады. Солардың
ішінде ірісі Салт 
– 
маяц 
мәдениеті. Салт
-
маяц мәдениеті славяндармен қатар, Сібір және 
Орта Азия халықтары мәдениетіне де тән, оны көшпелі және 
жартылай көшпелі түркі тілдес халықтар қалдырған [98, 146].
 
Қазіргі
славян халықтарының қоныстанған аумағының
кезінде этникалық жағынан көп этносты болып келгенін белгілі 
археолог С.А. Плетнева былай деп көрсетеді: «Бұлғарлардың көп 
этностан құралғанын Жоғары Салтыдан табылған Нетайловский 
қорымынан
табылған жерлеу орны қалдықтары куәлік етеді. Бұл 
жерлеу орны Пеньковский, Дмитриевский мәдениетінен 
өзгешелеу. Мұнда жерленген мәйіттің басы солтүстікке 
қаратылып, сүйектері «қолдан бұзылып жіктелген». Келесі 
Донның Төменгі ағысы бойынан табылған қабірлерде адам басы 
батысқа немесе оңтүстік
-
батысқа бағыттап жерлеген, адам 
сүйектері шашылмай дұрыс жатыр, ал Новопокровское ауылдық 
мекенінен табылған катакомбылық жерлеу орындарынан 
табылған шұңқырларда адам мәйітін өртеген қабірлер кездеседі. 
Бұл қабірдің ерекшелігі қабірдің жанында жеке бір орынға 
жауынгердің қару
-
жарағы, тұрмысқа қажетті заттары қоса 
жерленген. Бұл қай этносқа тән екені анықталмады, бұл бұлғар, 
хазар не славяндарға тән емес» [98, 58
-
59]. Көріп тұрғанымыздай 
бұл мәдениетті жасаушылар жергілікті халық болмаса, онда 
батысқа қоныс аударған түркілер шығар, өйткені мәдениеттің 
мерзімін ғалымдар шамамен VІІІ
-
ХІ ғғ. деп есептейді. Кейіннен 
осыған ұқсас ХІІ ғ. жататын жерлеу орындары Алдыңғы Кавказ 
жерінен де табылды [98, 60]. Әлі де шығысқа қарай табылатынын 
археологтар өздері де жоққа шығармайды, яғни бұл мәдениет 
көшпелі халықтардыкі болуы әбден мүмкін.
С.А. Плетнева Салт
-
Маяц мәдениетінің бастауын 730 
жылдардағы 
арабтардың 
Кавказ 
жеріне 
жорығымен 
байланыстырады. Нәтижесінде алан, бұлғар, хазарлар Дон мен 
Еділ маңындағы дала және орманды далалық алқаптарға қоныс
аударды, сол уақытта алғашқы мәдениетті, катакомбыларды 

135 
жасап, шамамен VІІІ ғасырдың 50
-60-
шы жылдары қалдырды деп 
есептейді [, 169]. Бұл жерде славяндардың да тұрғанын жазып, ол 
мәдениетті жасағандардың ішінде олардың да болуы мүмкін дей 
отырып, негізінен аландар мәдениеті дейді. Сонымен қатар 
аландардың Хазар қағанатының феодалдары сияқты жартылай 
көшпелі өмір сүргенін, қыстау мен жайлауға көшкендерін, киіз 
үйде
тұрғанын жазады [99, 271].
Салт
-
Маяц мәдениетіне тән аңдар мен құстар бейнеленген 
немесе бөрі азу тістері, аңдардың сүйектерінен жасалған бой 
тұмарлардың кездесуі түркілердің көк бөріні қастерлеумен 
байланысты. Хазардың Саркел мәдениетінде бөрінің азу тістері 
жиі кездеседі. Жерлеу орындарынан табылған қыран, аққу, қой, 
қоян
бейнелері де түркілер де, аландарда кездеседі, бұл осы 
тайпаларда аң
-
құстар төтемінің болғанының көрінісі [100, 174]. 
Салт
-
Маяц мәдениетінің VІІІ соңы
-
ІХ ғасырдың бірінші 
жартысына жататын «күн» бейнесіндегі тұмарлар табылған. Ол 
аспан құдайы
-
Тәңір ханға және жарық құдайы
-
Күнге
табынғанды 
білдіреді. Дунай бұлғарлары христиандықты қабылдағанға дейін 
бұлғар хандары көсемге табынуды ұстанды, өздері абыз болып, 
Мадарда храм салып, Мадар тауында ойып салынған Мадар ханы 
Крум бейнесіне табынды. Бұл көшпенділерге ғана тән емес, 
славяндарда 
болды, 
тіпті 
славяндар 
христиандықты 
қабылдағаннан
кейінде аспан құдайына табыну славяндардың 
санасынан өшпеді [100, 178]. Оны Дунай бұлғар ханы Омуртаг 
көсем болған ата

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: