Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

нуар жападан-жалғыз. Жел өтінде жоғарыдан ай аға- 
раңдайды. Кісендеулі жорға секіріп ңап, басын көтер- 
генде ай алдында тұрады, басы сылқ төмен түскен кез- 
де ай да лаңтырған тастай төмен зымырайды...
Бір жарық, бір түнек, бір жарық, бір түнек... Ңа- 
рауға көзі талған.
Кісен салдырлайды, аяқ қанталайды. Бір секіреді, 
екі секіреді, тағы... Түпсіз түнек, тұлдырсыз таңыр. 
Кісенді жолдың шегі жоң, кісенмен жүру ңиямет.
Сай қабаңта от алаулайды. Қатңаң сызды ңара жер 
жорға жануардың жамбасын мұздатты...
11
Арада екі апта өткен соң тағы да ңоныс аударып, 
тауға көшу керек болды. Жаз бойы, күз бойы, қыс 
бойы, келер көктемге дейін тау мекен. Бір үйден бір 
үйге көшудің өзі ңандай машақат. Осындайда көр-жер- 
дің көбейіп кететіні-ай! Кедей болсаң көшіп көр деп 
ңырғыздар тегін айтпаған ғой, сірә.
Көші-қонның ңамын жасап, толып жатңан тірлік 
тындыру керек: диірменге, базарға, етікшіге бару ке­
рек, интернатта оңып жатқан балаға жолығу керек... 
Танабай болса дел-сал, ңожырап жүр. Оның бұл дағ- 
дарма ңалпын әйелі де аңғарған. Таңертең жылқыға 
апыл-ғұпыл аттанып кетеді, бірауыз тілге келмейді. 
Түскі тамақңа түнеріп, шатынап келеді. Аңтарылып 
өлдене күткендей, әлдене аңлағандай.
— Саған не болған! — деп ңоймады Жайдар.
Үндемеуші еді, бір күні:
— Жақында жаман түс көрдім,— деді.
— Мені мазаңтап тұрсың ба?
— Жоң, шыным. Жатсам-тұрсам ойымнан кет- 
пейді.
— Е, жасаған, тәуба. Ау, сен емес пе ең, бір кездө 
айылда ңұдайсыздар ұйымын басңарған? Кемпір-сам- 
пыр жатып тұрып сені ңарғамаушы ма еді соның үшін? 
Ңартаяйын дегенсің-ау, Танабай, күні-түні жылқыдан 
шыңпайсың, ертең-бүрсігүні көшетініміз ңаперіңе де кі- 
ріп шықпайды. Мен жалғыз өзім қай жағына жетемін? 
Тым ңұрыса барып Шораның көңілін сұрап ңайтсаң 
еді. Көші-ңоң алдында көргенді жұрт ауру-сырңаудың 
көңілін сұрап аттанар болар.
— Үлгіреміз, кейінірек,— деп жолатпады Танабай.
85

— Кейінірегің ңашан? Йемене сен айылға бару дан 
қорңасың ба? Ертең бірге барамыз. Балаларды да ала 
барамыз. Мен де көріп қайтуым керек.
Ертеңіне жылқыны бір жас жылңышы көршіге ца­
рей тұр деп тапсырып, Танабайдың күллі семьясы атқа 
ңонып, айылга тартты. Жайдар кіші қызын алдына 
алды. Үлкен ңызы Танабайға міңгесті.
Айылдың көшесінде кездескен жұртпен амандасып 
келе жатып, Танабай кенет ұста дүкеннің тұсына тоқ- 
тай ңалды.
— Тоңта,— деді өйеліне. Сөйтіп өзі аттан түсіп үл- 
кен қызын шешесінің артына міңгестірді.
— Ау, мұның не? Сен ңайда барасың?
— Мен ңазір келем, Жайдар. Сен бара бер. Шораға 
айт, мен осы ңазір келемін. Кеңседе шұғыл шаруа боп 
тұр. Ңазір бармасам түскі демалысңа жабылып кала- 
ды. ¥ста дүкенге де кіре шығайын. Атқа таға, темір- 
терсек керек көші-қон алдында.
— Әй, бөлек-бөлек барғанымыз ңалай болады?
— Ештеңе етпейді, ештеңе етпейді. Бара бер. Мен 
ңазір...
Танабай кеңсеге де, ұста дүкенге де барған жоң, тіке 
ат ңораға тартты.
Аттан түсіп, дыбыс бермей, ңораның ішіне кірді. 
Күн түспейтін қораның қараңғылығына көзі үйреніп 
болғанша шыдамы таусылды. Ңораның іші тып-ты- 
ныш, қаңырап бос тұр. Аттардың бөрі жұмыста. Тана­
бай айнала ңарап, арңасынан ауыр жүк түскендей дем 
алды. Атшылардың біреуі кездесе ме деп бүйірдегі есік 
арңылы аулаға шыға келіп еді, күпті болған көңілдің 
күдігімен бетпе-бет кездесе кетті.
— Әй, иттер, біліп ем осыларыңды!—деп тістенген- 
де жұдырығы өзінен өзі түйіліп кетті.
Гүлсары бастырманың астында байлаулы тұр екен. 
Ңұйрығын ақ дәкемен орап жіппен мойнына байлап қо- 
йыпты. Алшайған артқы екі аяңтың арасынан күпшек- 
тей боп ісіп кеткен құмырадай дөу жара қарайып көрі- 
неді. Ат басын ақырға салбыратып, ңалт етпей қалған. 
Танабай ернін тістеп, ыңыранып жіберді. Жорғаға жа- 
қындап барғысы келіп еді, батылы жетпеді. Үрей оны 
қасқырдай ңамалады. Қаңырап қалған қора, аңырай- 
ған аула, піштіріліп ат болып, жападан-жалғыз тұрған 
жорга бөрі, бөрі үрейлі еді. Танабай теріс айналып, үн- 
түнсіз ілбіп кете барды. Орны толмас опық-ты.
80

Кешке олар өз үйлеріне ңайтып келгенде назары то­
мен Танабай мұңайып тұрып:
— Менің түсім келді,— деді.
— Не болды?
— Шораның үйінде оны айтып жатпадым. Енді 
ңайтып Гүлсары ңашып келмейді. Сен білесің бе, олар- 
дың не істегенін? Аңтатьш тастапты, иттер!
— Білемін. Сені айылға сүйреп апарғаным да сон- 
дыңтан. Көріп көңілі суысын дедім. Сен кішкентай 
емессің ғой! Ат піштіргенін көрмеп пе ең, бұрын-соңды? 
Атам заманнан бері келе жатқан рәсім, өлі де аңтата 
берөді. Онда тұрған не бар?
Танабай өйеліне жауап қата алмады. Тек:
— Әй, ңайдам, біздің жаңа бастығымыз жаман 
адам-ау, деп ойлаймын. Жүрегім сезеді,— деді.
— Оныңды қой, Танабай,— деді Жайдар.— Сенің 
жорғаңды ақтатып жіберсе де дереу бастық жаман бо- 
лып шыға келеді екен ғой. Неге керек өйтіп? Ол жаңа 
келген адам. Шаруашылың үлкен, жұмысы қиын. Әне, 
Шора айтып отыр ғой, колхоздарды реттеп, көмектеседІ 
деп. Бір жоспарлар жасап жатыр дей ме. Сен болсаң 
істің байыбына бармай жатып байбаламдайсың. Біз 
аулаңта саяң жүрген адамдармыз, көп нөрсені білә 
бермейміз ғой...
Іңірде асын ішіп Танабай жылқыға кетті де, жеті 
түнге дейін оралмады. Өзіне өзі кейіп, бәрін ұмытқыеы 
келсе де күндіз ат ңорада көрген құңайы көкейінен кет- 
пей ңойды. Жылңыны орағыта ат үстінде жүріп, дала- 
ны кезіп ой түбіне кетумен болды. «Мүмкін, шынында 
да, келмей жатып жаңа бастыңты жамандай беру жара- 
мас. Әумесерлік, өрине. Жылдан жылға ңартайып, жыл 
он екі ай табын жылқы соңында сандалып жүрген соң 
көп нәрсені көрмейтін де, білмейтін де шығармын. Ау, 
біраң ңашаңғы ңалт-ңұлт етіп күн көрмекпіз бұл?.. Ал, 
өлгілердің сөздерін тыңдап көрсең — бәрі керемет. Мей- 
лі, менікі ңате болсын-аң. Лайым, қате болсын. Ау, бі- 
раң өзгелер дө менше ойлайтын шығар...»
Танабай дала кезіп, ой түбіне кетеді, ой түбіне жетө 
алмайды. Сөйтіп, бір кезде өздері колхозды ңалай бас- 
тағанын, халыңңа ңой үстіне боз торғай жұмыртңалай- 
тын заман болады деп уәде бергенін есіне алды. Арман 
қандай асңаң еді адамдарда. Сол арман үшін арпалыс- 
қан кездерді айтсаңшы. Астан-кестеңін шығарып, ескі-
87

нің тамырына балта шапты. Расында да, ө дегенде жағ- 
дай жаман болған жоң. Онан да жақсы болар еді, злгі 
сұм соғыс can ете ңалмағанда. Ал, енді ше? Соғыс біт- 
келі ңашан, біраң колхоз жарыңтықты ңырың жамау 
үй сияңты өлі жамап келеді, өлі жамап келеді. Бір же- 
рін жамасаң, бір жері жыртылып шыға келеді. Нелік- 
тен? Колхоз неге бұл күнде өзіңдікі емес, өзгенікі сияң- 
ты боп көрінеді? Колхоз алғаш ұйымдасңан кездерде, 
соғыстан бұрыңғы жылдары жиналыс не деп қаулы 
алса, сол заң болатын. Жұрт заңды өздері ңабылдаған 
соң, оны өздері орындау керөк екенін білетін. Ал, ендігі 
жиналыстікі бос сөз. Ешкімнің сенде жұмысы жоң. Кол- 
хозды билейтін колхозшылар емес, сыртта тұрған біреу 
сияқты. Бейнебір не істеп, не ңою керек екені, шаруа- 
шылыңты қалай жолға қойып, жұмысты ңалай жаңсар- 
ту керек екені сырттан тәуірірек көрінетін сияңты. 
Шаруашылыңты біресе былай айналдырады, біресе бы- 
лай айналдырады — одан еш пайда жоң. Ңазір жұрт- 
тың көзіне көрінудің өзі қиын болды, жазатайым сұрай 
қалса: ал, кәне, сен партиясың ғой, колхоз ңұрылғанда 
бәрінен де бұрын сен өңешің жыртылғанша айқайлап 
едің, енді айтшы, бұл ңалай болды? — десе не дейсің. 
Тым ңұрыса, халықты жинап алып айтса екен жағдай- 
ды. Кімнің ңандай пікірі, ойы, мұңтажы бар — сұраса 
екен. Жок, қайдан болсын. Ауданнан уәкілдер келеді, 
бұл күнде олар да бұрынғыдай емес, бір түрлі. Бұрын 
уәкіл дегеніңіз халыңпен қатынасатын, елдің арасында 
жүретін. Енді уәкіл келсе, колхоздың кеңсесінен шык- 
пай бастыңңа аңырып-жекіріп алады, ал сельсоветпен 
тіпті сөйлеспейді де. Партия жиналысында сөйлей ңал- 
са көбінесе халыңаралың жағдай туралы айтады. Ол 
үшін колхоздағы жағдай пәлендей маңызды мәселе 
емес те сияңты. Бар айтары: жұмыс істеңдер, жоспар- 
ды орындаңдар... болды.
Осы таяуда ғана бір уөкілдің келгені Танабайдың 
есіне түсті, өлгі уөкілдің күндікке айтңаны тіл туралы 
өлдеңандай жаңа ілімнің егжей-тегжейі болды. Тана бай 
онымен кәдімгі колхоздың тіршілігі туралы әңгімелесіп 
көрейін деп еді, анау алара қарайды: ойыңыз күдікті 
дейді. Жақтырмайды. Сонда қалай болғаны?
«Шора науқасынан тұрсыншы,— деді Танабай,— 
шынын айтқызбасам ба. Өзім де ойымды бүкпей айта- 
мын. Егер мен ңателессем — айтсын, ал ңателеспесем 
ше?.. Онда не болғаны? Жо-жоқ, олай болуы мүмкін 
емес. Әлбетте, мен жаңылысып жүрмін. Кіммін мен
88

сондай-ақ? Жай ғана жылқышы, малшымын жүрген. 
Жоғарыда менен ақылдырақ адамдар отыр...»
Танабай түннің бір мезгілінде үйіне келіп, көпкө 
дейін ұйықтай алсашы. «Мұның не сыры бар?» деп 
колхоз жайын ойлап басы ңатты. Тағы да жауап тап- 
пай дал болды.
Шорамен бір отырып сырласа алмай-аң қойды. 
Көші-қонның қамымен қолы тимеді.
Көші-қон тағы да тауға бет алды. Ала жаздай, ңара 
күзде, алты ай қысқа кетіп барады. Келер көктемгө 
дейін. Өзен бойлай тағы да үйір-үйір жылқы, отар-отар 
ңой, мөңіреген сиырлар кетіп барады. Жүк тиеген ке- 
руен. Адамдардың айңайы, кісінеген құлын-тай, маңы- 
раған қой-ңозы, бақылдаған түйе-көш бойы у да шу. 
Ңызыл-жасыл киінген қыз-келіншек, қоштасу әнін 
шырңаған қыздар...
Танабай өз жылқысын тағы да сол жалпаңсаз ар- 
ңылы, жарлауыт жағалатып, айылдың тұсынан айда- 
ды. Айыл шетінде дөл баяғыша сол бір үй, сол бір аула 
әлі тұр. Жорға мініп, түнделетіп талай барған. Жүрек 
сорлы сыздап ңоя берді. Енді Танабай сол бір әйелден 
де, сол бір жорғадан да айырылған. Бәрі өтті-кетті. Көк- 
темгі ңоңыр ңаздай тізіліп өте шыңңан бір дәурен...
...Аруана сау желгелі талай күн, ботасын іздеп боз- 
дайды. Ңайдасың сен, ңараңат көз боташым? Үн қат- 
шы! Желіннен саулап сүт аңты, исініп кеткен желін- 
нен. Ңайдасың, боташ? Үн ңатшы! Желіннен саулап сүт 
аңты, исініп кеткен желіннен. Анасыкың аң сүті...

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: