Т†лен …бдiк?Лы парасат майданы таЎдамалы Алматы «Раритет» 2012

– 510 –
– Кеше нојтаныЎ саЈаЈын байламапсыЎ Јой, кер јґлын
аЈытылып кеттi.
– И„, бґЈан бiрдеЎе айтсаЎ, бґл бiрдеЎе айтады.
– Е, неЈыл дейсiЎ маЈан. Бала... ыѕ... тартып жiбершi
мына шетiн, к†терсейшi басыЎды... мыјтап ґста... еш-
јайда кетпес, оралар... Туып-†скен жерi, елi... ?ста деймiн,
јаттырај ґста. ЅарайЈан малды тастап, јайда барасыЎ?
– Сен шал алжисыЎ. Осы Јой мiне, алжыЈан деген осы
шыЈар. Екi бие сенiЎ басыЎа к†ктас јоя ма? А-а-а, осыны
алмаЈан јґдайдыЎ тамаЈы тој.
ЕрекеЎ ыЎырана „ндетiп, таяЈына сҐйендi.
– Ойпыр-ау, белiм шойырылып јалЈаны несi?! Осы
мен таЎ намазын ојыдым ба?
– Намазды ојитын болсаЎ ојы да, ојымайтын болсаЎ
јой, не ол, бiр кҐн тастап, бiр кҐн ојып.
– ЅґдайдыЎ †зi кешiрер, мен бiр „дейi iстейдi деймiсiЎ
соны. ЖҐрегiм басында жел тґрЈанын јарашы... Ѕой, сен
кемпiр мылжыЎдай бересiЎ. Намазымды ојып, биеге
кетейiн.
ЕрекеЎ сыртја шыјты. КҐншыЈыс аппај. Ауа с„л-п„л
дымјыл екен. Ѕолын к†легейлеп, маЎайына јарады.
К†кжиек шыЎылтыр ашыј болатын. Бiрај шалЈа тґма-
нытып к†рiндi. «Кеше кер јґлынды бостау јосајтап едiм,
оралып јалмады ма екен, – деп ойлады ол. – Анау Ѕара-
бидайдыјтыЎ табанында жҐрген солар шыЈар. Тґсауы-
мен сонша жерге кетедi. Бґл иттердi байлап јоямын ба,
не iстеймiн?»
Бiр јолымен белiн ґстап, шыј басјан к†к ш†птердi
таяЈымен анда-санда јаЈып јойып, шабылЈан бидайдыј-
тыЎ жиегiмен келе жатты. Лезде белi ґйып, шаршап јалды.
ТаяЈына сҐйенiп аз тґрды да, буындары сытырлап, сҐр-
леу жиегiндегi т†мпешiкке келiп отырды.
– К„рiлiк! Е-е, жарыјтыј-ай! Уѕ! – Орамалын алып,
терiн сҐрттi. КҐн жылынЈан шыЈар деп жґја барјыт
бешпентiн шешiп, јолына алды. УјаланЈан †Ўiрiн жа-
зып жатып: «ЕртеЎ сҐйегiме шапан жетпей јалса, – дедi
iшiнен, – Бектемiрден јалЈан жалЈыз ЕрЈабылдыЎ басында
тҐк болмады деген атајја јалармын».
…лдејалай шалдыЎ к†з алдына †лгеннен кейiн мґны
жґрттыЎ јалай шыЈарып салатыны елестедi. Елестегенде

– 511 –
«јґданыЎ јґдiретiмен» †ткендегi Айтыбай шалдыЎ
сҐйегiн шыЈарЈандаЈыдан бiр айнымайды. Бiрај мґныЎ
жґртја Ґлестiретiн киiмi одан к†п екен. Ајјґдыј пен
Сары†зек тегiс келген секiлдi. Бата ојырын бергеннен
кейiн атпен жарысып, мҐше алып јашјандар да бар.
ЖґрттыЎ б„рi:
– Е-е, јайран дҐние кiмге опа берген, бґл кiсiлер де
кеттi-ау дҐниеден. Мґндай кiсiлер ендi тумайды, тумай-
ды, – деп аза тґтып, ендi бiреулер:
– Шiркiн, бала деген осы Јой! Сапабек „кесiн јандай
јып ж†нелттi, „! Ойпырмай, мґндай ґлы дҐбiрмен бiздiЎ
елде „лi ешбiр шал аттанбаЈан шыЈар, – десiп, таЎ јалы-
сып бара жатјанЈа ґјсайды.
Шал кҐлiмсiреп, таяЈын ґстады. «Айдалада †лген к„рi
јасјырЈа ґјсамай, ел-жґрттыЎ алдында абыроймен †ту –
осыдан артыјтыЎ ендi керегi жој». Орнынан тґра берiп:
– Сапабекжандар кеше келмегенi несi, – дедi кҐшене
с†йлеп, – телеграмда кеше едi Јой.
…лсiн-„лсiн дамылдаумен ЅарабидайдыјтыЎ табаны-
на келдi. БаЈанаЈы ой бекер екен. Жылјылар „рiде –
Шайтанк†ЎнiЎ маЎында жҐр.
ЕрекеЎ зираттардыЎ тґсына келгенде, iшiнен бiр-
деЎелердi кҐбiрлеп, к†п созбай, јолымен бетiн сипай
салды. К†п т†мпешiктердiЎ iшiнен жајында †лген Айты-
байдыЎ јабiрiн к†рдi. ЅызылкҐреЎ, жас топырај дым-
јыл кҐйi. ЅґрЈамапты.
Шiмiркенiп, тезiрек жҐрдi. Салјын тер †не бойын
шымырлатып, жылјыЈа жеткенше дем алЈан жој.
«¤арiп пенде... АруаЈы риза болсын. ЖасаЈан јай кез-
де д„м-тґзды тауысамын десе †зi бiледi... ‡зi менен бiрер
жас кiшi болу керек. Жылым ґлу дегендей болып едi...»
ЕрекеЎ јайтып жаяу жетпесiн бiлдi де, кер јґлынды
аЈытып, биенi тґсауымен нојталап алды. АрыјтыЎ iшiне
енгiзiп, жиектен асылып мiндi. …реЎ дегенде тҐзелiп
отырды.
– А-а-а, жетпiс бес, – дедi дауыстап, к†зге к†рiнбейтiн
тап сондай бiреумен с†йлесiп тґрЈандай, – сен болар ма
екенсiЎ менi алып кететiн, жој сексен бес пе екен. ТҐсiмде
айырып ести алмаЈанымды јарашы. Фью-фью, „й, жетер
тҐнiмен оттаЈаныЎ.

– 512 –
ЕрекеЎ ендi байјады, кҐн шыЈыпты. Бiрен-саран јарай-
Јан малдар болмаса, т†Ўiректе јыбыр еткен пенде жој.
…лi ґйјыдан оянбаЈан секiлдi. Кер бие дымјыл к†к ш†птi
анда-санда бiр шалып, кҐрт-кҐрт шайнап, бiресе пысјы-
рып, бiресе «дґрыс јой, дґрыс јой» дегендей басын
шґлЈып јояды. Кер јґлын шапјылап, озып кеттi де, ой-
најтап јайта оралып, јайта шапты.
«БаламысыЎ деген, бiз де осылай ойнајтадыј-ау».
ШалдыЎ есiне †ткен †мiрiнен бiр јызыј ојиЈа тҐскен
болу керек, болмашы жымиып јойды. (К†бiне еске
тҐсiретiнi жiгiтшiлiк д„уренi болатын).
Кер бие Ґйреншiктi желiнiЎ басына тојтады.
– Немене, ґзап кетiп пе? – дедi кемпiрi, јґлынды бай-
лап жатып. – ЅажыЈан шыЈарсыЎ, шай јояйын ба, мыз-
Јып аласыЎ ба?
– Ш†лдедiк. ШайыЎды јой.
ЕрекеЎ есiк алдындаЈы б†гетке шыјты. …лдебiр мґЎды
„ндi ыЎылдай айтып, таяЈына сҐйенiп, бiраз тґрды. ‡зен
жиегiндегi јыстауын к†рiп, баЈанаЈы кемпiрiнiЎ с†зiн есiне
алды. «Осы ЅаратҐбек басында жґмај тґрЈандай екi елi
јия баспайсыЎ. БалаларЈа ерiп †зiм кетем».
«…й, кемпiр, – дедi iшiнен, баЈанаЈы жерде айтатын
с†зi ойына жаЎа тҐсiп, – мен саЈан дейiн Ґш јатыннан
айырылЈанмын. Азды-к†птi ЈґмырымныЎ iшiнде талай
бајтан айырылып, талай бајја јолым жеттi. ДҐние
бiрде алдын берсе, бiрде артын бередi. Бiрај „кем
к†рген, „кемнiЎ „кесi к†рген јара орнымнан айыры-
лып к†рген кҐнiм жој. Не тантырап отырсыЎ!» Ере-
кеЎ желi басында „лi кҐйбеЎдеп жҐрген кемпiрiне зекiп
жiбергiсi кеп, уыттанып, шајшия јарады. Кенет оныЎ
тҐк жазыЈы жој екенi есiне тҐсiп, сабырмен ойЈа шом-
ды.
Ертеректе, осыдан алпыс жылдай бґрын сонау јыстау
маЎы тiзiлген Ґйлер болатын. Бектемiр „улетi тегiс осы
араны јыстайтын. ‡мiр-баји жан-жајја пышырап к†рген
емес, аЈайыншыл едi Јой б„рi де. К†ктемде ел јыстаудан
к†п ґзамай, †зен жиегiне јаз-јатар киiз Ґй тiгедi. Жиен
Ѕазыбайлар да малы жојтыЈын сылтауратып, осында
келетiн. ЕрекеЎнiЎ бала кезi. Ауыл жiгiттерiне јосылып
жылјы баЈады.

– 513 –
– Тентек-ау, сен де адам болып, жылјы баЈатын бол-
дыЎ-ау, – деп кҐлетiн Ѕаншайым жеЎгесi. Ѕаншайым-
ныЎ басында шашајталЈан ај жаулыј болады. Ажарлы
едi п„тшаЈар...
…лi есiнде, бiрде кешкiлiк јыз-келiншектердiЎ к†зiнше
алтыбајан сыртынан келiп, ат Ґстiнен «ЖеЎеше» „нiне
бiр салЈан едi-ау.
Айдап салдым жылјымды тепсеЎ жерге, жеЎеше-ау,
Сендей адам табылмас ексем жерге, жеЎеше-ау...
ТаяЈына јаттырај сҐйенген ЕрекеЎнiЎ жај еттерi жы-
бырлап, к†здерi јызарып, жасаурап кеттi. Тым „рiде, к†з
нґры, к†Ўiл јґрыЈы жетпейтiн тым „рiде јалЈан бейша-
ра бiр саЈыныш жҐрегiнiЎ тҐбiн „лсiз тҐртiп, онсыз да
јаусаЈалы тґрЈан „дiре јалЈыр ит жанын кҐйзелткендей
болды.
«И„, одан берi талай аласапыран жыл †ттi... Олар Сыр
бойына к†шiп кеткен. Содан оралЈан жој... Ѕайран Ѕан-
шайым тiрi ме екен бґл кҐнде! О, п„ни жалЈан! Ол тiрi
болып, жҐздесе јалсај, †шкенiмiз жанып, †лгенiмiз
тiрiлгендей болмас па едiк». ЕрекеЎнiЎ алјымына ыстыј
жас тiрелдi. «Бiзден кеткен бiр јора Бектемiр „улетiнiЎ
не кҐйде екенiн бiлмес пе едiк. ‡зi... Ойбай-ау, тiрi ме
деймiн, менiЎ †зiм жетпiс беске келдiм. Ол менен к†п
Ґлкен едi-ау».
Ол кҐндердiЎ ку„сi боларлыј бiр пенденi тiрi кҐйiнде
кездестiрем бе деген ҐмiтiнiЎ шындыјја Ґйлеспейтiнiн
сезген шал †зiн-†зi с†гiп, јай-јайдаЈы ойдыЎ јайдан
келетiнiне кейiп, шошынып, «алжыппын» деп мойындап,
б†геттен тҐстi. ЕрекеЎ шай Ґстiнде к†п с†йлемейтiн. Сол
„детiмен Ґнсiз тґјиып, јолдарыныЎ бiлеуленген тамыр-
ларын ґстап, ај селеу сајалын сипап, ойланып отыр. Бас
жаЈында сҐйеулi тґрЈан ескi домбыраЈа шґјшиып јара-
ды, јолына алЈан жој.
– Бiр јґй, – дедi тершiген ајшыл бiлегiмен кесесiн
нґсјап, – ш†л јанатын емес. Iшiм кеуiп кеттi.
– Сапашжандар неге кешiктi екен? Кеше емес пе ке-
лем дегенi.
– Келетiн шыЈар бҐгiн.

– 514 –
– Сен шал осы ж†нiЎдi айтшы дґрыстап. Осы келген-
де ЖеЎiстайды алып јаламын деп тґрсыЎ ба? Жој, „лде
ерiп †зiмiз кетемiз бе?
– Бос с†з с†йлеме.
– Несi бос с†з. МенiЎ †лейiн деп отырЈаным мынау.
Шай јайнатып беруге де шамам келетiн емес.
– Ыѕ. БаяЈыда јосыларда к„рiсiнiп еЎ, жарамауЈа ай-
налдыЎ ба?
– ЖоЈалшы „рi. ?ят жој, аят жој, јартайЈанда не болса
соны... Ѕґдай бiледi, осыны жґрттыЎ к†зiнше де айтасыЎ
Јой.
ЕрекеЎ кеЎкiлдей кҐлiп, орамалмен к†зiн сҐрттi.
– Ѕайдан бiлейiн, јит етсе шамам жој, шамам жој
деп шыЈа келедi. …лде... – ЕрекеЎ с†зiн аяјтамай тiзесiн
ґстап, – екi тiзем јајсайтынды шыЈарыпты, кемпiр, –
дедi неге јајсайтынына тҐсiнбегендей ајжемденiп кет-
кен боз к†здерiмен ажырая јарап.
Кемпiр жауап јатпай, самауырды алып, шыЈып кеттi.
ЕрекеЎ шалјасынан жатып, ашыј тҐндiктен аспанЈа јара-
ды. Ај шарбы бґлттар к†шпей, бiр орында тґр екен.
– Ѕара арЈымај арыса, јарЈа адым жер мґЎ болар, –
деп мајалдап, к†зiн жґмды. ЕрекеЎ ґйыјтамаса да к†зiн
жґмып отыруды ґнататын. «Уајыт шiркiн зымырап †ттi
де шыјты. Т„ЎiрiнiЎ јґдiретi кҐштi-ау. Ендi мiне,
тiрлiктегi ырыздыј-несiбенiЎ таусылуы да тајады.
…йтеуiр артымызда бiр жаман бар. Тґяјсыз пенде
емеспiз... Жылда јолдарына шајырады. – ЕрекеЎнiЎ
ойына кемпiрiнiЎ с†зi тҐстi. – Уай, ајымај кемпiр. ‡лер
шајта тґрмыс јуып, тентiреп жҐре алмаспын. АЈайын
жґрт, †з елiЎдей елдi табамын деп отырсыЎ ба басја
жајтан... АйдаладаЈы бiр јаладан».
ЕрекеЎ к†зiн ашып јалып едi, шаЎырајта тґрЈан ај
шарбы бґлтты таЈы к†рдi. «Бґл дҐниенiЎ бґлай тез †терiн
кiм бiлген. Заманымызда бiз де шалјыдыј. Сайрандап
бајтыј. Бiрај ештеЎе бiтiрмеппiз. Е, шiркiн, баяЈыныЎ
кiсiлерi-ай! Осы кҐнгiнiЎ адамы ґсајтап кеттi Јой.
…йнекiбайлар тiзерлеп отырЈанда тҐрегеп тґрЈан адаммен
бiрдей едi. Пай-пай, жарыјтыјтар-ай! Бiз кҐзектемiз сон-
да... Атты казактар Ґстiмiзден †тiп, адамдарды атып, ауыл-
ды тонап, жылјы алып кетiп жатты. Сонда …йнекiбай

– 515 –
екеуiмiз ауыл адамдарын жиып, јол бастап, ґйыјтап
жатјан орыстарды байлап тастап едiк».
ЕрекеЎ уајыт бойынша јуалап, †зiнiЎ ЈґмырындаЈы
бiрлi-жарымды ерлiк iстерiн к†з алдынан †ткiзiп жатты.
«Е-е, еске тҐсiргенмен не пайда. БiздiЎ јолдан келерi
тек осы жерде д„м-тґз бiтсе, ата-баба јабiрi тґсынан бiр
уыс топырај бґйырса, јалЈанын бiр јґдайЈа тапсырып,
ризашылыј бiлдiру». С†йтiп жатып ЕрекеЎнiЎ к†зi iлiнiп
кеттi.
МашинаныЎ гҐрiлiнен оянды. ШаЎјай тҐс. Iргеге со-
зылЈан сол јолына кҐн с„улесi тҐсiп, јыздырып тґр.
– Ойбай, бала келiп јалды, – деп кемпiр Ґйге жҐгiрiп
кiрдi. – …й, бiлiп ем Јой бҐгiн келерiн.
Заматта гҐрiл Ґй сыртына келдi. Бiр-екi рет Ґстемеле-
те арылдап, †шiп јалды. Машинадан улап-шулап тҐсiп
жатыр. Бала даусы, „йел даусы... ЕрекеЎ јапелiмде тґра
алмай јалды. ТырбыЎдап, јолымен жер тiреп жатјанда:
– АссалаумаЈалейкҐм, – деген бiрнеше дауыс јатары-
нан шыјты. Ауыл жiгiттерiнiЎ бiрi болу керек:
– ?йбай-ґйбай, шалды јара, тґра алмай жатыр, – деп
шијылдап кҐлiп жiбердi.
– Ѕуаныш јой, јуаныш. ЅуанЈан мен јорыјјан бiрдей
дейдi Јой.
– Ѕуаныш јґтты болсын!
ЕрекеЎ жаЎа јаз тґрЈан балаша т„лтiректей к†терiлiп,
ат жајты, јапсаЈай сары жiгiттi јґшаЈына јысты. Одан
соЎ омырау, жеЎдерi ашыј, шґбар к†йлек киген, шашын
јидырЈан топ-толыј, ајсары, ажарлы келiншектi
шiмiркенiЎкiреп, маЎдайынан сҐйген болды.
– …лгi жаман јайда? …келiп пе едiЎдер?
– …келдiк јой. …й, ЖеЎiс јайда? ЖеЎiс!
– ЖеЎiс!
Жаюлы с†реден јґрт алып Ґлгiрген аяј-јолы шидей,
к†зi јитар, алтылар шамасындаЈы ґл бала табалдырыјты
кесiп тґра јалды.
– Бар, бар, атаЎа бар.
Шал †зiне зорЈа келген немересiн бауырына басып,
бетiнен сҐйдi. «Ой, тентек, атаны саЈынбайсыЎ-ау», –
деп жаулыјтай Ґлкен ај орамалыныЎ шетiмен к†зiн
сҐрттi.

– 516 –
– Кел, келе Јой, „й, – дедi есiк жајтан к†ршi
кемпiрлердiЎ бiрi јолын созып. – ШалдыЎ баласысыЎ
Јой, кел.
Ѕитар ґл ендi ешкiмге бармады. Тiптi шајырЈан
ЕрекеЎнiЎ †зiне де жолаЈан жој.
– КелсеЎшi, ей, жаман неме. ‡зi јазајша бiлетiн бе
едi, Сапабекжан? – деп „лгi кемпiр јапсаЈай сары жiгiтке
јарады.
Сапабек алдына келген баланыЎ јысја кекiлiне јолын
тигiзiп:
– Ептеп тҐсiнедi, – дедi.
– Ѕой, јазајша ҐйретiЎдер.
– Алдымен анау отырЈан шешесi јазајша бiлмейдi,
јайта бґЈан кiн„ жој, – деп Сапабек јазајша бiлмейтiнiне
риза болЈандай кҐлiмсiреп, ај сары келiншегiне јара-
ды. – Тома, мынаныЎ бет-аузы кiр, жуындыршы, – дедi
орысшалап.
К†п ґзамай ауыл јонајтары да жиналып јалды. Ере-
кеЎ сыртја шыЈып, јой-ешкiлерiн жинап, бiр семiз тој-
тысын ґстап, бауыздап, «јолыЎныЎ јаруы бар Јой» деп
кепкесiн терiс киген бiр жiгiтке терiсiн iреттiртiп, мҐше-
мҐшеге б†лдiрiп, јалЈандарын јатындарЈа тапсырып, Ґйге
кiргенде баЈанаЈыдай емес, „Ўгiме јыза тҐсiптi. К†ршi
ауылдан шалдар келген. С†йлеп отырЈан Сапабек.
– Жалпы геология халыј тiршiлiгiнiЎ еЎ басты
јажеттiлiгiне айналды, – дедi ол «мґны тыЎдап алыЎ-
дар, бґл †те јажет жерi» деп балаларды †зiне јаратјан
мґЈалiмдей жастар жаЈын к†зiмен шолып. – Мынау
тґрЈан жердiЎ асты – тґнЈан байлыј. БiздiЎ Ѕазајстанда
†те сирек кездесетiн элементтер бар. Асыл тастар јан-
шама! Меруерт, маржан, iнжу, жајґт, гауѕар – не ке-
рек, б„рi бар. Гранитке байланысты пайда болатын
м†лдiр, јызыл, к†к тҐстi слюда, ашыј јызыл микро-
клин, м†лдiр к†к флюорит, јою жасыл турмалин, јан
јызыл граниттердiЎ †зi неге тґрады. Бґл ж†нiнен бар
Јой, бґл ж†нiнен бiздiЎ Ѕазајстан бҐкiл дҐние жҐзiне
„йгiлi.
– ШыраЈым-ау, – дедi јатар отырЈан јоЎјај мґрын-
ды Абыл јарт. – Сол тасыЎнан †зi пайда бар ма? МаЈан
бiреуiн „кеп берсеЎшi.

– 517 –
Тiлi ащы шалдыЎ јијар с†зiне бґрын кҐлiп Ґйренiп
јалЈандар јарјылдап кҐлiсiп алды.
– ОныЎ пайдасы деген пайда шаш-етектен, ајсајал.
М„селен, сонау Украина граниттi бiзден алады. Оны †Ўдеу
т„сiлiн шыЈарЈан да бiздiЎ Јалым. Жалпы мґныЎ маЎызы
деген маЎыз тiптен керемет.
– Ѕайдам, – дедi ЕрекеЎ. ОсыныЎ маЎызына онша
тҐсiнгiсi келмей, – осы бiр тастардыЎ соЎында кеттiЎ Јой
†зiЎмен †зiЎ болып. Тым болмаса жылына Ґйге бiр апта
да тҐнеп кетпейсiЎдер.
Сапабек „лденеге јынжыла кҐлдi. № 2 ферманыЎ са-
нитары, жуан јара Ерментай шалдыЎ надандыЈын бетiне
басты.
– Шалдар бар Јой, „йтеуiр керi тартасыЎдар да отыра-
сыЎдар. Ал сенiЎ јасыЎда јалды, бала бајты, сенi бајты.
Ал сонда не бiтiрмек. Осынша ојып, мына колхоздыЎ жґмы-
сын iстемек пе? Мейлi, баЈы алда. ¤ылым јуды... Абай
айтјан емес пе: «Жасымда Јылым бар деп ескермедiм», –
деп. Сол айтјандай, осы сендер мен бiз јґр јалЈан јал-
пымызда јала берейiк. БалаларЈа тыйым салуЈа болмай-
ды. Солай емес пе, Б„ке?
– …рине, „рине, – дестi бiреулер.
Бґдан соЎ Сапабек дҐйiм жґртты аузына јаратып,
†зiнiЎ ЛондонЈа, Будапештке, МароккоЈа, ИталияЈа бар-
Јан сапарларын „Ўгiмеледi. Б†тен, жат халыјтардыЎ
д„стҐрiн, м„дениетiн, адамдарын мајтады. ИталиядаЈы
кедейлердiЎ ауыр тґрмысына аяныш бiлдiрдi. Шалдар-
Ја бґл „Ўгiменi тҐсiну тым јиын едi. Сондыјтан олар
жастарЈа араласпай, †здерiне тҐсiнiктi басја „Ўгiмеге
ауысты. БосаЈада отырЈан Тома мҐлде жалЈыз јалды.
Ѕала јыздарына т„н епсiздiкпен кiшкентай јиыјша
к†рпенiЎ Ґстiнде јалай отырарын бiлмей, бiресе јолы-
мен жер тiреп, бiр жамбастап, жґрттыЎ с†здерiне толыј
тҐсiне јоймай, „ркiмге бiр јарап, Ґнсiз отырды. Кенет
енесiнiЎ самауыр к†терiп келе жатјанын к†рiп, жҐгiрiп
барып:
– Аже, бер, дайте мне, дайте, – дедi елпектеп.
Бґрјырап самауыр келдi. Ѕызыл жолај дастарјан жа-
йылып, майы шылјыЈан кҐреЎ бауырсајтар т†гiлдi. Шай-
ды Тома јґйды. Кемпiр онша сенiЎкiремей, јарсы оты-

– 518 –
рып, јосарланып сҐт јґйып: «былай, былай, и„, солай,
сҐт јґй, ај су, шай» деп бiр-бiрiне байланыспайтын бiр
с†здердi айтып отыр. С†йтсе жајсырај тҐсiнедi деп ой-
лайтын секiлдi.
Сапабек жастыјја шынтајтай жатып:
– ГеологияныЎ болашаЈы деген болашај керемет јой.
…рине, ешбiр јоЈам мґнсыз кҐн к†ре алмас едi, – дегенде
„зiлјой шалдардыЎ бiрi ЕрекеЎе:
– ‡летiн кезiЎ болды. Кезек сенiкi, ендi неге †лмейсiЎ, –
деп јолјалап отырЈан кезi едi.
– И„, и„, Ѕазыбай тґјымында жетпiс беске келген
ешкiм жој. Мына Бектемiс жетпiске жаЎа жеттi. Кезек
†зiЎдiкi. КиiмдерiЎдi јимай отырсыЎ ба? Б†ркiЎдi, есiЎде
болсын, †зiм аламын, – дедi шојша сајалды, јара шал
јулана кҐлiп.
ЕрекеЎ к†зi жґмулы, риза болЈандай: «Е-е», – деп
жымиып јояды.
– Ереке-ау, iшiгiЎ менiкi онда, – дейдi Абыл јарт.
– Е-е.
– БылтырЈы бiр оюланЈан м„сiЎ јайда...
– …й, шал, бешпентiЎдi маЈан берерсiЎ.
– Е-е.
– ТаяЈыЎды мен алам.
ЕрекеЎ к†зiн адырайтып ашып алды.
– Шатпа, – дедi к†здерi јызарып, – ой, жаман Ѕазы-
байдыЎ тґјымы, шатпай отыр... Таяјты ешкiмге де
бермеймiн. Баламдiкi.
Шалдар насыбайдан сарЈайып кеткен сойдај тiстерiн
к†рсетiп, „рјайсысы „рјалай, јарјылдап, кеЎкiлдеп,
јайсыбiрi ж†тел јысјандай булыЈып кҐлдi.
Даладан жҐгiрiп келген јитар ґл ТоманыЎ жанына
тiзерлеп отыра јалды:
– Мама, мама, ребята идут к озеру...
– Ты что сума сошел! – дедi Тома „рi с†йлетпей. Дауы-
сы шаЎј ете јалЈандай болды, †йткенi осы кезде шалдар
ојыс жалт јараЈан едi. Тома ґялЈандай болып, баласы-
ныЎ јґлаЈына з„рiн т†гiп сыбырлады.
– БiздiЎ мынау да геолог боламын деп жҐр, – дедi Са-
пабек иегiмен ґлын к†рсетiп.
– …ке жолын јуалайын деген Јой.

– 519 –
– Бос с†з с†йлемеЎдер! – ЕрекеЎ жастар жаЈына зекiп
јалды. – …ке жолын јуса, мына менiЎ жолымды јусын!
Ие болсын мына ју шаЎырајја!
ЖґрттыЎ б„рi тым-тырыс.
– ЖастардыЎ б„рi сол, Ереке, – дедi Абыл кҐрсiнiп. –
МенiЎ „лгi кiшкентайым, јґдай-ау, немене дейдi... бiрдеЎе
боламын дейдi. Менi бајпайсыЎ ба десем, хе-хе-хе... бај-
паймын дейдi. Хе-хе-хе.
– Еѕ-еѕ-еѕ... сол-сол.
ЕрекеЎ кҐлген жој.
– Сонда бґлар кiм Ґшiн туЈан, – дедi кейiп. – Кiмге
керек сонда бґлар.
Сапабек осы с†здердiЎ тура †зiне айтылып отырЈанын
мойындаЈандай, маЎайындаЈыларЈа к†зiн јысып, жым-
иып јойды.
ЖґрттыЎ б„рi шай iшiп болып, ЕрекеЎ б„ле-жаланыЎ
б„рiн жатја жiберiп, бај пен ырыс, несiбенi от басы, ошај
јасына јалдырып, шаЎырајтыЎ амандыЈын тiлеп, бата
јайырды. Шалдар да, жастар да, тiптi Тома да јолдары-
мен бетiн сипады.
КҐн еЎкейiп, шаЎырајтан јґлаЈан ај с„уле жоЈарыЈа,
туырлыјја шыЈып кеттi. Шалдар јґбылаЈа јатар тґрып,
бесiн намаздарын ојыды. Бiраздан соЎ ет келдi. Сапабек
жастар жаЈына чемоданынан югославиялыј коньяк алып
јґйды. Жґртја бґрандалы тыЈынын к†рсетiп, югославия-
лыјтардыЎ коньякты сол тыЈынЈа јґйып iшетiнiн айт-
ты. Жалпы еуропалыјтардыЎ iшiмдiк жаЈына жој халыј
екенiн „Ўгiмеледi. Ауыл јонајтары еттен соЎ тарап кеттi.
Кешкiлiк таЈы да јонајтар келдi. ТаЈы да ет асылды, юго-
славиялыј коньяк јґйылды. ЮгославиялыјтардыЎ бґран-
далы тыЈынЈа јґйып iшетiнi айтылды.
ЕрекеЎ еттен соЎ ґзын, сҐйiр аршасымен тiсiн шґјып
отырЈанда, Сапабек јайдаЈы бiр јар адамы жайында, Аме-
рикадаЈы ґлттардыЎ теЎсiздiгi жайында, јазiргi жетiлген
техника жайында јызыј бiр „Ўгiмелердi соЈып отыр
едi.
– …й, доЈаршы ендi, – дедi ЕрекеЎ шыдай алмай. –
Анау †зiмiздiЎ АспандиярЈа домбыра бершi, „н салсын.
– Ал „н тыЎдайыј, – деп, јисайып жатјан жґрт бас-
тарын к†терiп алды.

– 520 –
Иегi шыЈыЎјы, iрi, јапсаЈай жiгiт кiшкене ескi домбы-
раныЎ iшектерiн арбиЈан саусајтарымен ерiне шертiп, јґла-
Јын бґрады. Бiраз дыЎылдатып отырып, сен Ґшiн айтып
отырмын дегендей Сапабекке јарап, жуан јоЎыр дауыс-
пен жеЎiл бiр „ндi былјылдатып бастап кеттi. …ндi толыј
айтпай, ортасынан Ґзiп тастап, домбырасын јайта бґрады.
ЕрекеЎ ашыј тҐндiктен жґлдыздарЈа јарап жатјан.
…лдејалай к†Ўiлi онша к†терiлмей, немересiнiЎ шајыр-
ЈанЈа келмегенiне, келiнiнiЎ аяј-јолыныЎ жалаЎаш отыр-
Јанына, СапабектiЎ таусылып бiтпейтiн мылжыЎ
„Ўгiмесiне јырыстанып отырЈан.
– …й, айтатын болсаЎ, айтсаЎшы, – дедi ајырып. –
Кешегi „кеЎ ДҐйсенбi домбыра саусаЈына тиер-тиместе
айЈайлайтын. Неден мґнша жаман болып тудыЎдар.
Аспандияр баЈанадан осы с†здi кҐтiп отырЈандай, дом-
быраны тырнаЎјырап јаЈып-јаЈып жiберiп, тамаЈын ке-
неп алды. Кенет соншалыјты зор, биiк дауыспен шыр-
јай к†терiп, тынып јалып, домбыраны јайта с†йлеттi.
Одан соЎ алЈашјы ащы айјайЈа тҐк јатысы жој жоЈарЈы
iшектен кҐмпiлдеген бiр „нге iлесiп кеттi:
– А-а-а-а...
НеЈылып ж†нге келмей тґр.
ДомбырамныЎ пернесi...
ЕрекеЎнiЎ к†зiнен бiр от жылт етiп:
– Е, осылай термеЎе бас, – дедi.
– Балалы арјар баурайды,
Баласыз арјар зарлайды.
Атасы жаман јандай-ды,
Бас бiлмейтiн нардай-ды.
– О, шiркiн, с†з-ај јой!
Аспандияр терменi аяјтап, домбырасын јайта тыЎ-
јылдатып аз-кем отырды. Сырттан „н тыЎдауЈа келген
јыз-келiншектерге есiк жајтан орын болмай,
јайсыбiреулерi Ґйге кiрмей, даладан сыЈалап тґр.
– ЅараЈым, басшы айЈайЈа, – дедi ЕрекеЎ јуана
кҐлiмсiреп.

– 521 –
Аспандияр iркiлген жој. БаЈанаЈыдан да зор, айбарлы,
биiк Ґнмен:
– Ей, јалја-а-а, а-а, а, а, – деп толјындатып, созып
„кеттi. К†мекей бґЈајтары јан толып, бiлеуленiп, кҐреЎiтiп
кеттi. ЕрекеЎ тґла бойы шымырлап, †тiп кеткен бiр ојиЈа-
ны айјынырај к†ргiсi келiп, к†зiн жґмды. Тома осынша
зор дауыстан шошып кетiп, б„рi содан болып тґр ма де-
гендей, АспандиярдыЎ к†зге бiрден тҐсетiн шыЈыЎјы,
Ґлкен иегiне јарады. ЕрекеЎ таЈы да к†зiн ашып јалып
едi: «Ей, јалја» деген кҐйiнiштi јаѕарлы Ґннен тҐн сiлкiнiп,
тҐндiктегi жґлдыздар дiрiл јаЈып тґр екен.
– Айырылып сенен, с„улем, јайтјан тҐнi
…нiне бiр басайын Алтыбасар...
– Бас, – дедi айЈайлап. К†зiне ыстыј жас тiрелiп, «Ба-а-
ас» дегiсi келдi таЈы да барјырап. Бiрај олай еткен жој. –
Е, е, жастыј шiркiн, – деп дiрiлдеген саусајтарымен са-
јалын салалады.
Аспандияр „ннiЎ к†терiлер кезiнде тґрып кеткiсi келiп
отырЈан адамдай жоЈары емiнiп, аузын кеЎ ашып, к†кке
јарап шырјады.
– IшiЎдi... – дедi „н бiткен кезде ЕрекеЎ кiмдi бојтап
отырЈанын †зi де бiлмей. …н бiттi. Сапабек јайран јалып,
басын шайјады.
– Тамаша, тамаша! Не iстейсiЎ јазiр, Аспандияр?
– Тракторшы, – дедi басја бiреу ол Ґшiн.
– Тракториспiн, – дедi содан кейiн АспандиярдыЎ †зi.
– Мынау дауысты јґртуЈа болмайды. Мынау деген
наЈыз оперный баритон Јой. Так же, Тома? Тебе как, нра-
вится?
– Мощный голос, – дедi Тома басын шайјап.
Бiраздан соЎ јонајтардыЎ б„рi тарјап, Ґй iшi †здерiмен
†здерi јалды. ‡з т†сегiнде малдасын јґрып отырЈан Ере-
кеЎ:
– ТаЈы бiр јонып, кетесiЎдер ме? Жој, боласыЎдар ма
бiраз? – дедi баласына тура јарап.
– ЕртеЎ жҐруiмiз керек. Отпускамыз бiттi, к†ке-ау,
Онсыз да кешiгетiн болдыј. Курорттан јайтарда сiздерге
соЈа алмай кетемiз бе деп „бден састым †зiм. Жол бойын-

– 522 –
да ґшајја отырудыЎ †зi јґдайдыЎ бiр азабы, халыј
к†п...
– Баланы ше? ЖеЎiстi тастап кетпейсiЎдер ме? Екеу-
ден-екеу јашанЈы отырамыз сойдиып.
– Оны †здерiЎ бiлесiЎдер, мазаларыЎды алады деме-
сеЎдер...
ЕрекеЎ Ґндеген жој. Т†сегiн салдырып, жатып јалды.
Бiрај ґйыјтамады. Мазасы кетiп, жҐрегi јатты соЈып,
„лдебiр јолайсыз жаЈдайЈа тап болЈалы тґрЈандай †рек-
пи бердi. Бiресе кемпiрiнiЎ баяу јорылына, бiресе шы-
мылдыјтыЎ ар жаЈында сыбырласып жатјан баласы мен
келiнiнiЎ орысша с†здерiне јґлај тҐрiп, Ґнсiз жатыр.
ЕштеЎеге тҐсiнген жој. Бiрај келiнiнiЎ ашынЈан, батыл
Ґнiне јарап, онша жаЈымды бiрдеЎе айтып жатпаЈанын
сезген едi. Сезiп јана јойЈан жој, аныј бiлдi.
ЕртеЎiне тґрысымен Сапабек јайтуЈа жиналды. …ке-
шешесiне алЈан базарлыјтарын, бiраз жинаЈан ајшала-
рын јалдырды.
– ОсыныЎ б„рi ТоманыЎ жинап жҐргенi. Сiздерге деп
осы шыбын-шiркей болып жҐредi. Мен болсам, јалтама
тҐскен затты сол кҐнi јґртам Јой, – деп јойды. Осыдан
барысымен посылка салатынын айтты. Одан соЎ:
– Ал ендi мына балаларыЎ, – дедi ЖеЎiстi к†рсетiп, –
бiр тҐйiр јазајша бiлмейдi. – ЧемоданыныЎ аузын жаба
алмаЈан болып бiраз јиналды, – таттанып јалЈан ба не-
мене? ...Ал ендi оју уже басталып јалды. Бґл арада орыс
мектебi жој. Мґны јалай ојытамыз деп отырсыЎдар. Биыл
жетiге келдi.
ЕрекеЎ т†мен јарап, Ґн-тҐнсiз ґзај отырды.
– Алып кет †зiЎмен бiрге, – дедi бiр кезде даусы јар-
лыЈып. – Ојыт, †зiЎдей јаЎЈыбас етiп шыЈар.
Сапабек таЈы да јынжыла кҐлдi.
– Ой, к†ке-ай, менi бiр баласырап барады деп ойлай-
сыЎ ба? Орыс мектебiнiЎ жој екенiн айтып отырмын Јой.
…йтпесе...
– Бар, бар, алып кет, – дедi ЕрекеЎ. – ЖолдарыЎ бол-
сын!
ТҐстен кейiн жалдап алЈан машиналарыныЎ кабина-
сына ЖеЎiс пен Томаны отырЈызып, сыртја СапабектiЎ
†зi отырып, „ке-шешелерiмен тура †ткен жылЈыдай сҐйiсiп

– 523 –
јоштасып, «ренжiмеЎдер» деп ајыл айтып, ауылдан шы-
Јып кеттi. Машина јарасы Ґзiлген кезде Јана кемпiр Ґн-
тҐнсiз жаулыЈыныЎ шетiмен к†зiнiЎ жасын сҐрттi.
– К†зiЎ аЈарсын сенiЎ, – дедi шал ајырып, – жылама!
* * *
Келесi кҐнi ЕрекеЎ кетпенiн алып «јысја отын жој,
бар кезiнде ји ойып алайын» деп јыстау жанындаЈы јораЈа
кеттi. Уайымын басу Ґшiн таЈы да жiгiттiк д„уренiн,
бґрынЈыныЎ адамдарын еске тҐсiрмек болды. Ѕанша-
йымды, баяЈы СырЈа к†шкен аЈайын жґртты ойлады. Бiрај
јґлазыЈан к†Ўiлiне ештеЎе алданыш болмады. Тек т†бесi
шґрј-шґрј, ескi јораныЎ iшiне енiп, јоЎырсы иiсi
쥡кiген јара јошјыл, дымјыл јиЈа †ткiр жалпај
кетпенiн јґлаштай сермеп, жґмысја кiрiсiп кеткенде Јана
к„рi сiЎiрлерi жазылып, јґрыстары тарјап, к†Ўiлiндегi
ащы уайымы да бiрте-бiрте жоЈала бастаЈандай болды.

– 524 –

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: