Ббк 84 Қаз 7-44 б 78 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

332
ҚҰМ МІНЕЗІ
(Бархан)
Повесть
Еспенбеттей ер қайда, 
Ерді сыйлар ел қайда?!
Дулат Бабатайұлы 
алқара аспаннан тағы бір самолет ұшты...
* * *
Күйек аяқталған соң да Барханның мазасы болмады. адам 
тірлігінің ұшы-қиыры жоқ, таусылмас күйбеңі бұйдалап алып, 
ой мен қырға дедектетіп кеп жүргені.
меңіреу  даланың  мең-зең  етер  тыныштығын  маңыраған 
қой,  жамыраған  төл  бұзса,  осы  мәңгіртіп  жіберер  үннің  өзі 
әлдебір тылсым қуаныштан ептеп хабар таратқандай да еді.
Бархан міне қырықтың бесеуіне келді – ертеңнен қара кешке 
тыным  таппай  қанша  еңбектенсе  де,  буыны  босап  шаршаған 
да,  көңіліне  қаяу  түсіп  жалыққан  да  емес.  Ол  жалғыздықтан 
–  айналасында  даңғыр-дұңғыр  айғайласып,  оқта-текте  сыр 
шертісер адам табылмай талықсыр еді. Қойын қоралап, жұбайы 
қайнатып берген шайды терлеп-тепшіп ішіп алған соңғы бос 
уақыты жүйкесін тоздырады-ай.
Ой десек, оны күні бойы аттың үсті, қойдың соңында ілбіп 
жүргенде таусап біткен. радио деген шуылдақты бұрап қалса 
болды, шүлдір-шүлдір етіп не басқа тіл шыға келеді, не анау 
бір  әрі  композитор,  әрі  әнші  жалғыз  өзі  қақсап  кеп  түрғаны. 
Бұлардан  да  әбден  мезі  болды.  ал,  айына  бір  рет  үйіп-төгіп 
тастайтын  газеттің  бетін  ашып  қалса,  баяғы  бір  кісілердің, 
баяғы сол көрші Сейітқұлдың сығырайып өзіне қарап отырған 
етектей  суретін  көреді,  оған  жазылған  етектей  мақаланы 
оқиды.
Іргелес  қойшы  Сейітқұл  туралы  ауданнан  бастап,  тіпті 
сонау  алматының  газет-журналы  өкіртіп  жазып  жатады. 
Әнеугүні бұйра бас жас жігіт келіп кітап жазам деп, деректер 
алып кеткен. 

333
Сейітқұлдың үйінде бір ай жатқан жігіт қарға адым жердегі 
Барханның баспанасына бас сұққан жоқ.
«О несі екен? Есенбісіз десе, есінен адасар ма еді?»
Күйекті  алдымен  аяқтаған  Барханның  жылдағы  әдеті 
Сейітқұлға  қол  ұшын  беру.  міне,  аттай  зулап  бес  жыл  өтті, 
құдай көршісі – қыстық қытымыр суығын, жайлаудың салқын 
самалын бірдей көріп келеді. Тонның ішкі бауындай араласып 
кетпегенімен,  «Кемедегінің  жаны  бір  деп»,  көмектесе  алмай 
тұрмайтын. Сейітқұл он жас кішілігіне қарамастан, жанкешті 
пысық,  қолды-аяққа  тұрмайтын  жылпостау.  алғашында 
Барханға көмекші шопан болып жүрді де, кейін келе өз қолымен 
үйлендірді  де.  Қашан  қаз  тұрып  кеткенше  қамқор  қанатына 
алған  Барханға  кейін  жалдана,  қондана  келе,  қорс  етіп  мінез 
көрсететінді  шығарды.  Бірақ,  табиғатынан  жуас,  кісі  бетін 
қайтарып  көрмеген  ол  кешегі  айрандай  аптап,  күбідей  пісіп 
өз  үйінде  тайраңдап  жүрген  жігіттің  бұл  әбестігіне  налып, 
пәлендей мән бермеді.
«О несі екен?»
Қарашаның қан құстырар көп-көп қарбаласы артта қалды. 
Жылдағыдай  емес,  ауа  райы  жайлы  болып  тұр  еді.  Тек  күні 
бойы  ызыңдап,  сүп-суық  жел  еседі  демесең,  күн  ашық.  Қас 
қылғандай  қойды  күйекке  түсірер  шақта  қар  аралас  жаңбыр 
жауып,  оңтүстік  өңірінде  бұрынды-соңды  бола  бермейтін 
лайсаң  күз  болып  еді.  Табиғаттың  осы  бір  қылтқи  берер 
қытымырлығы  дәл  мұрынға  су  жетпей,  екі  қолыңды  төртеу 
ете алмай арпалысып, күш күресіп жатқан шағында қағынуы 
онсыз да жұқарған жүйкеңді тоздыра түсер еді. Үлкен науқан 
есен-сау  аяқталып,  уһ  деп  бел  шеше  бергенде,  күн  шайдай 
ашылған.  Шайдай  ашылған  күннің  ендігі  жан  жадыратар 
қоңыржайлығы Барханның шамына әбден тиіп болды. Қойды 
құм  шағылдардың  ара-арасына  қаптата  өргізіп  жіберді  де, 
анау  төбенің  ар  жағында  құдық  қазып  жатқандарға  барады. 
Ермек  іздегені  болар.  машиналарын  дүрілдетіп,  беріштеніп 
қалған  құм  қиыршықты  бұрғылаған  үш-төрт  жігіт,  олар  да 
ермек  іздейді  білем,  жуас  түйе  жүндеуге  жақсы  дегендей, 
мұны  қажап,  қайдағы-жайдағыны  шұқылап,  сұрай  беретін. 
Ішіндегі ересегі Серіктің жасы Барханмен шамалас, «құрдас» 
деп қатты қалжыңдасады. Қуақы, сөзге жүйрік, үнемі көңілді 

334
жүретін,  үнемі  күлімдеп,  үнемі  мұрнынан  әлдебір  әннің 
әуенін  ыңылдап  айта  жүрер  еді.  Олардың  міндеті,  бастығы 
Серіктің әмірін тыңдап, қойшыға арналған әрбір қалжыңына 
жосықсыз  тырқылдап  күле  беру.  Құдық  қазушы  үш  азамат 
Барханның үйіне қонып, ертелі-кеш ыстық шайын айырып жүр. 
алғашында Сейітқұлдың үйін торуылдап көріп еді, теріс қабақ 
танытқан соң, олай қарауды да қойған. Тіпті күңкілдеп, «әйелі 
жас болған соң қызғанады, шық бермес Шығайбай» екен десіп, 
жамандап  та  қойысады.  Ондайда  Бархан  ойда-жоқта  тауып 
алған «туыстарына» тәйт деп жекіп тастайтын. Жекіп тастамас 
та еді, өзін майлы шелпек, ит-құс іше берер жайдақ су көрмесін 
деген оқыс мінезі-ау. Өзі де ұл-қыз өсіріп, ешкімнің ала жібін 
аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан азамат екенін аңғарту-
ма екен...
Барханның  әйелі  қой  аузынан  шөп  алмас  момын,  өз 
шаруасына  берік  тұйықтау  адам.  апама  жездем  сай  осынау 
жұбайлардың белдеу-белдеу құмның арасына түтін түтеткеніне 
он бес жылдан асып бара жатса да, шәй десіп бірінің бетінен бірі 
алған кезі болған емес. Қандай қиын-қыстау шақта ақылмен ғана 
қимылдап, өзара үнсіз келісумен кірісетін жұмысқа. айрандай 
ұйыған  осыншалық  әдемі  семьяны  жер-көктен  іздесе  де 
табылмасы, бірақ бәрібір байқалмай, бағаланбай, құмға сіңген 
судай жоғалары хақ еді. Бес баланың үшеуі ауылда, апайының 
қолында тұрып оқу оқиды, екеуі әлі кішкене, қозысын құшақтап 
үйде отыр. Киіз үйден қыстауға көшіп келгелі балаларының да 
өңі кіріп, пештің қызуына қақтанып, мәз болысып жүрген.
Бұдан он бес жыл бұрын дәл осындай қарашаның күзінде 
әйелі  Жұмагүлге  үйленген.  Әке-шешеден  ерте  айрылған 
жалғызілік жігіт Егемқұл қарттың қолында қысы-жазы көмекші 
болып, бауыр басып алған. Біртоға, жол саудасы жоқ, Барханды 
туған ұлынан бетер жақсы көріп, қызымен көңіл қосуын іштей 
көксеп те жүретін. Бала мен бала бата сұрап келгенде, көзінен 
жас  шыға  қуанған,  маңдайларынан  алма-кезек  сүйіп,  «бағың 
ашылсын,  қос  ботам»  деген,  сонсоң  қолын  жайып:  «ендігі 
мал да, осы үйдегі жан да екеуіңнің еншің. Кемпірім екеумізге 
кештік  ғана  ғұмыр  қалды.  Тату-тәтті,  жұптарың  жазылмай 
өмір сүріңдер» деп еді. Қарттың тілеулі батасы қабыл болды, 
құдайға шүкір, он бес жыл от басының берекесі кеткен жоқ...

335
* * *
Бархан  бүгін  отарын  ерте  өргізді.  ауыз  үйде  тырайып 
ұйықтап жатқан үш жігіт те, кіші қызы Нұргүлдің ауызы уылып, 
жылап мазаны алған соң, түн ортасы ауғанша көз ілмеген әйелі 
де,  енді  ғана  таңғы  тәтті  ұйқының  құшағына  енгендей  еді. 
Сыртқа шыққанда ептеп тоңазыған дене жылы төсекті қайта 
сағынды.  Күн  шыққан  жоқ.  ала  дөнденіп  мінгесіп-ұшқаса 
келеңсіз далаға қарай жарыса созылған құм төбелер, сол құм 
төбелер, сол құм төбенің қырқасына ойдым-ойдым қойнауына 
жармаса  өскен  сексеуілдер  жағаласа  жарысып,  көзге  суық 
тартады,  көңілді  жүдеткендей  болады.  Бархан  алды-артына 
–  иә,  айналасына,  қарашаның  салқынына  бедірейе  арқасын 
беріп,  бетпақ  жатқан  құйқалы  құмды  тұңғыш  рет  аяғандай, 
жанарын тайдырмастан көпке дейін қарайды-ай. Ойлап тұрса, 
он бес жыл мекен жай болған Талдыөзектің бойынан зәредей 
өзгеріс таппаған екен. Сол есіліп-есіліп қалған бұйра құм, сол 
ербиген сексеуіл, албастыдай алба-жұлба түзген, жер тағандап 
өсер  жыңғыл;  сол  аспан  –  бірде  бұлтты,  бірде  ашық,  бірде 
қар, бірде жаңбыр; сол күн – өз орнынан шығады, өз орнына 
асықпай, аяңдап барып батады; сол бір мал – маңыраған қой 
–  ол  да  өмір  бақида  кісіней  алмайды;  сол  көрші  Сейітқұл 
– күні кеше жап-жас елгезек жігіт еді, бүгінде құм санайтын 
қу  болды.  Енді  Бархан  сол  Сейітқұлдың  қыстағына  қараған. 
Жым-жырт, тұяқ серіппей қаперсіз ұйықтап жатыр. Қорасына 
совхоз  ерте  бастан  жеткізіп  берген  шөп  қаздай  тізіліп,  кеше 
ғана мектеп оқушылары қазып берген қой қораның қиынан әлі 
де бу шығады. Кеше балалар опыр-топыр іске кіріскенде, бұл 
да қолына күрегін алып, жападан-жалғыз ат шаптырым қораға 
беттеп  еді,  әйелі  Жұмагүл:  «Еруліге  қарулы  болып  қайтесің, 
Сейітқұлдың  басына  пыр  етіп  қонған  баққа  таласқандай 
болмайық, ертең де күн бар», деген соң, атына мініп қиқайып 
өріске  кеткен.  Өріске  беттеген  Барханның  соңынан  Сейітқұл 
айқай салды:
– Отағасы десе, менің де отарыма көз қырыңды сала жүр.
–  Жарайды,  батыр-еке,  –  дегеннен  басқа  жарытып  жауап 
таба алмады.
«анау  балаларға  біздің  қоралардың  да  қиын  ойғыза  сал» 
дегісі  келді-ақ,  әттең  мінезінде  жоқ  бөтендік  танытуға  дәт 
шіркін бара алмаған. Бірақ, Бархан бұдан соң көпке дейін өз-
өзінен күңкілдеп, сөйлеп жүрді қой шетінде.

336
–  «Осы  совхоз  басшылары  қызық,  Сейітқұлға  жіберген 
оқушыларға маған неге көмектес демейді?»
– «Осы совхоз басшылары қызық, Сейітқұлдың шөбін жер 
қара, күн жылыда тартып береді, ал маған тышқан ізін салған 
жоқ».
– «Осы совхоз басшылары қызық, саулық қойдың ең іштісін, 
егіз қозылайтынын Сейітқұлға жиып-теріп бергені несі?»
– «Осы совхоз басшылары қызық, Сейітқұлды екі күннің 
бірінде ауданға, облысқа, тіпті анау алматыға машина жіберіп, 
шақыртып жатыр, мал-жанына сен ие бол. Ой, пәтшағарлар-ай, 
«ие бола тұрыңыз» демейді, «ие бол!» деп кесіп айтады. Егер 
есептеп беретін есі бар адам табылса, Сейітқұлдың қойын одан 
гөрі мен көп бағып келемін».
Сонсоң  ол  «жоқтан  өзгеге  басымды  ауыртып  қайтемін», 
– деп өз-өзіне басу айтады. Сонсоң, құдық қазушы сырықтай 
ұзын  Серік  ыңылдай  беретін  әуен  қайдан  есінде  қалып 
қойғанын  білмейді,  әйтеуір  сол  түсініксіз  де  мұңдылау  әнді 
ысқырып, әлгінде ғана алай-дүлей болған көңілін жұбататын. 
Бұл оқиға кеше еді ғой. Бүгін болса мынау, бір қызығы, Бархан 
күнде ертеңгілік тұрғанда мұны да ауданнан машинаға салып, 
алып  кететіндей  сезінетін.  Тың-тыңдап,  сол  үлкен  қаладан  – 
шулы өмірден шұбатылып келер қара жолға көз сатып, әйтеуір 
бір бедеу үмітпен ұзақ-ұзақ қарайтын. Тағы ешкім жоқ... Қыл 
аяғы қара құйрық та, былтыр қолынан жем жеген қара құйрық 
та,  шаң  бермеді-ау.  Жасқана  күрсінетін...  Қатты  күрсінсе 
әлдекім естіп қойып, «ел аман, жұрт тынышта неге уһілейсің, 
не жетпейді саған» деп ұрсардай қорқар еді. Қазір де сол шулы 
өмірден жалғасар шұбатылған жолға көз қиығын тастады да, 
көңілі  әбден  қалғандай  жанарын  тез  тайдырып  әкетті,  бұдан 
соң бір құшақ сексеуіл құшақтап, үйге қайта кірді.
Үш жігіт басын басып кетсе де, қыңқ етіп сезер емес, өлі 
ұйқы қылғындырып, қор-қор етеді. Енді ғана кірпігі кірпігіне 
айқасқан Жұмагүл кішкентай қызына омырауын емізген күйі ол 
да әдемі ұйқыға берілген. Бархан әйелінің ашық қалған төсіне 
бұрынды-соңды бола бермейтін лыпыған сезіммен таңырқай, 
қызықтап,  сексеуілін  құшақтаған  күйі  серейіп  тұрып  қалды. 
Тәңірім-ау, он бес жыл бойы қалайша байқамаған. Таңғы нұр 
құйылған жұбайының қос анары не деген аппақ еді; құдайым-
ау,  шынымен-ақ  анау  сәбиін  бауырына  қысып,  күнәсіз  сүп-
сүйкімді болып албырап жатқан өз әйелі Жұмагүл ме?

337
Бархан  сексеуілді  пеш  қасына  оқыс  тастай  беріп,  жүрегі 
тулаған  күйі  еңбектеп,  әйелінің  жанына  барды.  Сексеуілдің 
бұтағы  секілді  тарбиған  саусақтары  дірілдеп,  төсін  ақырын 
сипай  беріп  еді,  Жұмагүл  селк  етіп,  шошып  оянып  кеткен. 
Сонсоң ол:
–  албасты,  не  көрінді  саған,  әбден  таң  атқанда?  –  деп 
көрпесін  қымтап,  жауып  алды.  Бархан  сонан  соң  да,  көпке 
дейін  әлгі  бір  алғаш  рет  сең  боп  қалған  сезімін  қытықтаған 
әдемі әсерден арыла алмай жүрді. Баяғыда, ерте-ерте, ертеде... 
құм  басып  қалған  асылын  енді  қайтып  тауып  алғандай 
алабұртты.  Пештің  отын  тездетіп  жақты  да,  қойды  өріске 
айдады. Қайтып келіп қой қораның қиын апыр-топыр жалғыз 
өзі қаза бастады. Даңғарадай қораның жалғыз-ақ пұшпағынан 
–  жалғыз  күрек  қи  алынғанда  әбден  таң  атып,  анау  белдің 
астынан күн жарықтықтың құлағы қылтиған. Сонау қырдың ар 
жағынан күннің шекесі көрінгенде Сейітқұл да тысқа шығып, 
керенау  есінеген.  мұнан  соң  рақаттанып  тұрып  қасынды  да, 
топ  сексеуілдің  түбін  айналып  кетті.  Жастығына  қарамай, 
ерте  есейген  кеспелтек  денесі,  аласа  бойына  қонымсыздау 
іркілдеп, алыстан қарағанда қорбаңдаған аюға ұқсайтын. май 
баса бастаған соң ба, онсыз да қысықтау көзі шылқамай бетке 
кіріп, жоғалу сыңайда. Кеңкілдеп өп-өтірік күлуі, реті келгенде 
кеңірдектеп  жеңістік  бермей  дауласуы,  орайы  келсе  тізеге 
салып  тізерлетіп,  омырауға  салып  опырып  жіберер  ожарлық 
бас-аяғы  бес-ақ  жылда  пайда  болды.  Озат  шопан  десең  де 
Сейітқұл мен Барханның арасында жер мен көктей өзгешелік 
бар. Ол өзгешелік бәлкім, мінез-құлықта да, сыртқы пошымда 
да емес шығар. Ол өзгешелік тіпті, бұл екеуіне ғана тән емес, 
жер  бетінде  тырбанып  жүрген  пенденің  бәріне  ортақ  қасиет 
те?
Топ сексеуілді айналып келген Сейітқұл сым тордың қор- 
шауында  маңырап  өзіне  қарай  лап  қойған  қойдың  бір-екеуін 
басқа теуіп жіберді де, есігін ашып қалды. Темір тордан босаған 
отар «әріптестерінің» оттауға бағана өріп кеткені жындарына 
әбден тиген болуға керек, алды-арттарына қарамай, боздақтап 
барады-ай. Сейітқұл құзғын сәріден тұрып алып, жыбыр-қыбыр 
мазаны алатын құс ұйқы көршісіне жек көре қарады. Әсіресе, 
биылғы мінезі ұнап жүрген жоқ. Ұят та болса, іргесін аластап, 
қоңсылыққа басқа қойшы сұрасам ба деп бір ойлады. Сонсоң, 
«москвич» тұрған сарайдың тесігінен сығалап, машинасының 

338
амандығына  көзі  жеткен  соң,  күпісін  сүйреткен  күйі  үйіне 
қайта кірді.
Осы кезде бір апта бойы құдық қазамыз деп әуре-сарсаңы 
шығып жүрген үш жігіт те ербиіп далаға шыққан, олар да әлгі 
Сейітқұл паналаған топ сексеуілді бір-бір айналып, қой қорада 
ақ  тер,  қара  тер  қи  ойып  жүрген  Барханның  жанына  барды. 
Әуелгі сөзді әрине, аға бұрғышы Серік бастады. 
– Әй, құрдас, қазар көбейсін.
Екі жігіт тырқылдап өп-өтірік күледі. Бархан жауап қатқан 
жоқ. маңдайдағы мөлдіреп-мөлдіреп тұрған таңғы шық секілді 
терді сұқ саусағымен сырып тастады да, борсып, сартаптанып 
жатқан қиды төрт бұрыштап алып аударып жатыр.
–  Жарықтықтың  иісін-ай,  –  деді  Серік  қидың  шетінен 
опырып  алып  иіскеп.  Екі  жігіт  мәз,  тағы  күлді.  -  Көршің  он 
шақты оқушымен бір күн қазып әрең тауысқан қиды жалғыз 
өзің неше айда бітірер екенсің, жазған.
–  Оған  несіне  басыңды  ауыртасың.  Жылда  ойып  жүрген 
үйреншікті шаруам, ешкімнің жаны қиналмас. мені мүжігеннен 
бір нәрсе түсе ме, одан да беті-қолдарыңды жуып, шайларыңды 
ішіңдер түге.
– Әй, адалым-ай, ертеңгі күнің не болар екен. Шайға өзің де 
жүр, сонсоң төртеулеп ойып тастармыз, бүгін жұмысты қойдық, 
жарты ғасыр қазсақ та бәрі-бір шықпайды су құрғыры.
Осы кезде үй жақтан «әй, шайға келіңдер» деген Жұмагүлдің 
жіңішке дауысы естілді.
Бұлар  дөңгелек  столды  қоғамдай  отырып,  құла  шайды 
сораптауға кіріскенде, самолеттің даусы естілді.
– Сағат сегіз болған екен, – деді Бархан. Қолындағы саға- 
тына қараған Серік таңырқап:
– Оны қалай білдің? – деді.
–  Осы  қыстақтың  үстінен  әрбір  екі  сағат  сайын  самолет 
ұшады,  сондықтан  сағат  салмаймын  қолыма,–  деген  Бархан 
түні бойы, қыңқылдап, ауырып шыққан қызын қолына алып. 
Жұмагүл самауырды тағы бір үстеп, шоқ салды. Серікке кезекті 
кесені ұсына беріп, көзінің астымен ұрлана қарап қойды. Сонсоң 
Барханға жалт бұрылды да, өз қылығына өзі ұялғандай жасып, 
жанарын  төмен  салды.  азғана  уақыт  меңдеген  тыныштықты 
тағы да Серік бұзған:
– Құрдас, осы сен самолетке отырып көрдің бе? 

339
Тосын сұрақ Барханды мұрттай ұшыра жаздады. «Не десем 
екен?» аз-кем қипақтап отырды да шынын айтты.
– Жоқ.
Екі  жігіт  шайға  шашала  тырқылдай  жөнеліп  еді,  Бархан 
одан әрі кірерге тесік таба алмай қысылды. ал Жұмагүл болса, 
бетінен оты шыға, бүкіл семьясы, ата-бабасы атынан ұялды. Екі 
күлегешті Серік «Тәйт әрі, ырсалаңдамай» деп тиып тастады 
да,  замандасының  тотыққан  тікенек-тікенек  жез  бетіне  аяй 
қарады.  Осының  бәріне...  көрінген  жерді  тыртықтап,  айлап, 
жылдап  құдық  қазып  су  шығара  алмай  итшілеп  жүрген  өзін 
кінәлағандай,  кесені  асыға  төңкерді  де,  далаға  атып  шығып 
кетті. – Әй, – деді үй сыртынан, – әй болыңдар, қораның қиын 
оямыз.
Сейітқұл  атын  ерттеп  тұр  екен,  қой  қораға  бір-бір  күрек 
арқалай  жөнелген  самаладай  төрт  жігіттен  тайсақтағандай 
атының шап тартпасын тартып бүгежектеп басын көтермеді.
– аман-ей, – деді Серік айғай салып. – Неғып мықшыңдап 
тұрсың, әйелің сау ма?
– Соқтықпай жүр, – деп қайырып тастады Сейітқұл.
Қызылқұмның  арасындағы  адасқан  қаздай  ғана  төрт-бес 
адамның таңғы тілдесуі осымен тәмамдалды да, маңайды тағы 
мылқау тыныштық басқан. Осынау меңіреу тыныштықты тек 
әрбір  екі  сағатта  әуелей  ұшқан  самолеттің  гүрілі  тілгілейді, 
– иә, тым-тырыс тірлікті тілгілеп өтеді.
* * *
Бархан  қой  соңына  ерген  жылдарда  қаншама  су  ақты, 
қаншама  жапырақ  сарғайды,  қаншама  рет  құстар  келіп 
қайтты; құдай-ау, қанша рет самолет ұшып өтті... Тек баяғыда 
сусылдап,  қоныс  таппайтын  ұшқалақ  құмдар  ғана  іштей 
тынып, жым-жырт жатып алған. Қызылқұмның көшіп-қонбай 
безбүйректеніп,  бүк  түсіп  жатуы  бұл  өңірді  мекен  етер  елді 
елеңдетпей  қойған  жоқ.  Қайсыбірі  жаман  ырымға  жорыса, 
енді бірі «берекемізді алар сусылынан гөрі осы момақан мінезі 
дұрыс, құм көшпесе, жер беті құйқаланады. Шымданып шөп 
шығады,  малға  өріс  болады»  десті.  Қазақпен  бірге  табиғат 
жарықтықтың  құмы  да  ірге  теуіп,  отырықтануы,  бағамдаған 
кісіге ғажап бір көрініс сезілетін. Баяғыдай емес, ит тұмсығы 
өтпейтін  қалың  сексеуілдің  бұл  күнде  мінтеліп,  етек-жеңі 
түріліп бара жатқаны Барханның қабырғасына қатты бататын. 

340
Трос  тағып,  трактормен  қопарып-қопарып,  жөн-жосықсыз 
отынға жөнелтіп жатқан қайран сексеуілдің, әне, тек ойдым-
ойдым  орны  ғана  қалған.  Тамырымен  жұлып  әкеткен  әлгі 
сексеуілдің орны алыстан қараған адамға зеңбірек снарядтары 
түскен ұлы бір ұрыс даласындай шұрық-шұрық жыртық еді.
Әлі есінде, баяғыда, баяғыда емес те-ау, үлкен ұлы туған 
жылы осы Қызылқұмның сексеуілі мен түзгені есен-сау шақта 
бұл өңірде аң-құстан аяқ алып жүргісіз еді. Қоймен бірге өріп, 
қоймен бірге жусайтын аң екеш аңның да тұқымы құрып, азып-
тозып барады-ау. Бір-бір жеңіл машинаға мініп алып, шамын 
жарқыратып,  таң  атқанша  не  қасқыр,  не  қарақұйрық  қуады. 
Қуатындардың  көбі  облыстан,  ауданнан  келіп  ерігіп  жүрген 
қызметкерлер  болушы  еді.  Олардың  анық  кімдер,  аты-жөні 
қалай, не қызмет істейді – Бархан күні бүгінге дейін білмейді. 
Білмейтіні – олардың қай-қайсысы да жол соғып шаршағандай 
болса, таңдайы кеуіп шөліркегендей болса, ат басын озат шопан 
Сейітқұлдың  үйіне  тірейтін.  Әйтеуір,  «Газ-69»,  «УаЗ»  деген 
маркалы машина мінгендердің бәрі атқа мінер болып көрінетін 
оған. «Кеше кімдер келді үйіңе» деп тақуалап сұрар Бархан ба? 
Сейітқұл өз еркімен айтпаған соң, томаға-тұйық жүре беретін.
Барханның  анық  жыға  танитыны  «Талды»  совхозының 
директоры, бас зоотехнигі мен бөлімше басқарушысы Әліқұл 
ғана.  Әсіресе,  Әліқұлды  күншілік  жерден  шырамытар  еді. 
Оны  ылғи  да  Сейітқұл  ауылдан  өз  «москвичімен»  арнайы 
барып  алып  келетін.  Қонақасын  беріп,  түнеткен  соң  қыстақ 
маңында өріп жүрген сидам сирақ тамам түйе тауықтың екеу-
үшеуін сойып, жүнін жұлып, машинасына тиейтін де, қайтадан 
ала  жөнелетін.  Әліқұл  келген  күні  кеште  Барханда  тыным 
болмайды. алдына тұрғызып қойып, дем алмастан екі-үш сағат 
жерлеп, жер-жебірі жекен суына жетіп ұрсатын, ал оның неге 
ұрсатынын әлі күнге дейін білмейді.
* * *
ат  үстінде  алысқа  қарап,  мелшиіп  тұрған  Бархан  күн 
ұясына қона қалың түлейдің ішіне бытырай жайылып кеткен 
отарын кіш-кіштеп жинастыра бастады. Қар баспаған жыңғыл 
мен изенге әбден құнығып алған, ақтылы қой айдауға көнбей, 
жер  табандай  оттап  жүр.  Күн  қызуы  ептеп  қайтқан  соң, 
Қызылқұмның ызғырығы есті. Бүгін болмаса ертең қылышын 
сүйретіп,  жетіп  келер  қыстың  тықыры  таянғалы  Барханда 

341
маза  жоқ.  Бағымындағы  700  бас  қойдың  әзіргі  күйі  жақсы 
болғанымен,  жаман  айтпай  жақсы  жоқ,  қар  тобықтан  жауып 
қалса қайтпек... Наурыздың қара суығында қарны жер сызып 
жүрген саулық жем-шөпсіз тістей қатып, іш тастамай ма? Тым 
болмағанда бірер машина шөп жеткізіп берсе...
Санасында  масадай  ызыңдап,  тыныш  таппаған  осынау 
ойдан  арылған  күні  өлетінін  білді.  Дәурені  өтіңкіреп  бара 
жатқан  күздің  соңғы  сонысын  қызықтап  қалғысы  келгендей, 
изенге тас кенеше жабысқан қой жан-жаққа бытырай қашысып, 
көпке дейін құрықты қолға қайыру бермеді. Өстіп арпалысып, 
әр саулықты сүйрелегендей боп қыстаққа беттеп келе жатқанда 
Талды жақтан құстай ұшқан машинаның қарасы көрінді. Тура 
Барханға қарай атылған оқ боп зымырап келеді. 
«Әкесі  өлгендей  айдауын»,  –  деді  даусын  шығара.  авто- 
клубтың даңғарадай машинасы түп-тура жанына келіп, қойды 
үркіте  солқ  етіп  тоқтағанда,  Барханның  жаман  тырақысы  да 
жалт етіп, үстінен бейқам отырған иесін түсіріп кете жаздаған. 
Кабинадан  жап-жалпақ  болып  бөлімше  бастығы  Әліқұл 
шыға бергенде, Бархан әлгіндегі бір ешкім жоқта оқыс айтып 
қалған «әкесі өлгендей» деген сөзін шынымен-ақ біреу естіп 
қойғандай,  шошынып  қалды.  Әліқұлдың  «хал  қалай?»  деген 

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: