ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

315 

 

довая биография у коллектива Кустанайской фабрики «Большевичка», нелегок был еѐ путь, на протя-

жении всего пути трудящиеся фабрики проявляли трудовой героизм и трудовую доблесть. 

 

Литература и источники: 

1. ГАКО Ф.72,Оп. 10, Д.28, Л.19-20. 

2. 

Костанайская область: страницы истории.1936-2006 гг.-Сборник документов-Костанай, 2006, 

- 

С.365.;  А.В.  Шошенко.  Борьба  партии  большевиков  за  укрепление  тыла  в  годы  Великой  Отечест-

венной войны. Алма-Ата, 1951, стр. 7. 

3

. Сталинский путь, 24 июня 1941 г. 

4

. Кустанай: вчера, сегодня, завтра. Алма-Ата, 1979, стр.131 

5

.  Б.  С.  Тельпуховский.  Великая  Отечественная  война  Советского  Союза  1941-1945  гг.  М., 

1959, стр.81. 

6

. История Великой Отечественной войны Советского Союза, т.2 стр.148. 

7

. История Великой Отечественной войны Советского Союза, т.2 стр.148. 

8.  

ГАКО  Ф. 268, Оп.1, Д.345, Л.375 

9. 

ГАКО  Ф520. Оп 1. Д 1.Л.2] 

10. 

ГАКО Ф520.Оп1.Д3.Л. 7. 

11.ГАКО Ф520.Оп1.Д20.Л .44. 

12. ГАКО Ф520.Оп1.Д22.Л36. 

13. ГАКО Ф520.Оп1.Д22.Л71. 

14. ГАКО Ф520.Оп1.Д30.Л8 

15. ГАКО Ф520.Оп1.Д30.Л17 

 

 

 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ 

 

Ералина А.Е.- Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы, А.Байтұрсынов атындағы 

ҚМУ 

 

Бұл мақалада Қостанай облысындағы тың және тыңайған жерлерді игеру тарихы мен даму 

барысы қарастырылады. Қостанай облысының тарихындағы  ӛзекті мәселелердің зерттеу бары-

сы мен олардың мұражайда жинақталу деңгейі кӛрсетілген.   

Кілттік  сӛздер:  тың  игеру,  экспозиция,  қазба  байлықтар,  қазба  жұмыстары,  ғылыми 

зерттеу. 

 

      

Қостанай  тың  эпопеясы  оның  тарихына  жақын  бет  болып  енді.  Жылдар  озған  сайын  осынау 

бҥкілхалықтық ерліктің айбыны жандана тҥседі. Сол 1954 жылдың кӛктемінде  Қостанай тыңға бастал-

ған  қҧлашы  кең  жарықтың  плацдармына  айналған  еді.  Москвадан,  Белоруссиядан,  Сібірден  келген 

алғашқы  эшолондар  осында  маңдай  тіреді.  Жаңа  қоныстанушы  тың  игерушілер  жҥйкелеткен  жоқ-

шылық пен патшалық ресейдің басқа да жәбірлерін кӛрген бҧрынғы қоныс аударғандар сияқты қасірет 

шегуге  келген  жоқ,  олар  мҧнда  бҧрынғы  шет  аймақтағы  отар  ел  емес,  ерікті  ел  ыстық  ықыласпен 

қарсы алды. Алғашқы еріктілер эшалонын қалай қарсы  алғаны жайлы газет былай жазды: «28 ақпан 

жексенбі, таңертенгі сақылдаған сары аяз. Бҧған қарамастан сол кҥні Қостанайда бҧрын сонды болып 

кӛрмеген  абыр-сабыр  басталды.  Тың  игерушілер  келе  жатқан  Украинаның  алғашқы  ӛкілдерін  қарсы 

алуға  қаланың  мыңдаған  тҧрғыны  вокзалға  жиналды.  Қостанайлықтар  бауырлас  Украинадан  келген 

тың игерушілерді қҧшақ жая қарсы алды». 

            

Тың игерушілермен қабат техникалар да келе жатты. Тусырып жатқан техниканың тӛсіне тҥрен 

салу оңай болған жоқ. 

            40-

қа  жуық  ҧлт  ӛкілдерінен  тҧратын  150  мыңнан  астам  адам  Қостанай  жеріне  бауыр  басты. 

Осындағы әрбір шаруашылықта қазақтар мен орыстар, украиналықтар мен белорустар, немістер мен 

латыштар, татарлар мен башқҧрттар, қоян қолтық еңбек етуде [1] 

           

Тың жаңа мінез қалыптастырды, тың игеру басталды. Қостанай облысы іргеліден-ақ республи-

каның ең бір астықты аймағы болып есептелінетін. Бірақ тың эпопеясы басталғалы  бері Қостанай-на-

ғыз астықты ӛлкеге айналды. Мҧнда жҥз отызға тарта астық совхозы қҧрылды. Егіс кӛлемі бес милион 

гектардан асып кетті. Сӛйтіп, облыс бҧл салада республикада бірінші орынға шықты. Тыңға жасалған 

ҧлы  жорықтың  екінші  жылы  1956  жылдың  кҥзінде  Қостанай  диқандарының  даңқы  кҥллі  одаққа 

жайылды.  Олар  мемлекетке  Қазақстан  милиардының  ҥштен  бірге  жуығын  ӛткізді.  Тың  дала  еңбек 

симфониясына кенеледі. Айдан астам уақыт бойы дала дҥбірі кҥні –тҥні бір толас таппады. Социалис-

тік  еңбек  ері  деген  қҧрметті  атақ  берілді.  Он  мың  адам  орденмен,  медальдармен  наградталды  [2]. 

Қостанай – ырысты аймақ. Тауарлы астықты ӛндіру жӛнінде де ол бәйгені шаппай алды. Жҧрттың бә-

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

316 

 

ріне мәлім мысалды тағы да келтірелік. Тың жер игерілгенге дейін Қазақстан егін ең бітік шыққан жыл-

дардың ӛзінде мемлекетке 100-110 миллион пҧт астық ӛткізген. Ал бҧл кҥнде Қостанай диқандарының 

ӛздері ғана жыл сайын қамбаға 104-105 миллион пҧттан астам астық қҧяды. Ӛткен жетіжылдықта олар 

730  милион  пҧт  астық  ӛндірген.  Қостанай  егіншілерінің  әсіресе  мейірі  тасыған  жыл-1965  жыл.  Олар 

1966  жылдың  кҥзінде  Отан  қоймасына  260  милион  пҧттан  аса  астық  ӛткізілді.  Міне,  қол  жеткен 

осындай орасан зор табысы ерекше аталып, Қостанай облысы Ленин орденімен награтталды. 

            

Қостанай  даласы  дән  дариясын  қалай  шалқытты?  Бҧған  жауап  іздеу  ҥшін  осыдан  ҥш  жыл 

бҧрын іргесі қаланған  «Железнодорожный» совхозының тарихын шолып ӛтсек, соның ӛзі-ақ жеткілікті. 

КСРО ғылым академиясының тарих институтында Октябрь ауданындағы «Железнодорожный» совхо-

зының  тӛрт жҧмысшысы жазған хат сақтаулы. Оның авторлары совхозды ӛз қолымен қҧрған комбай-

нер  Михаил  Наумов,  Тракторист  Иван  Санкевич,  электротехник  Виталий  Печников,  машина  паркінің 

меңгерушісі Борис Басов. Хат 1960 жылдың желтоқсанында жазылған . Бҧл хатта далада тҧған астық 

алыбының кҥллі тарихы баяндалған.  

    

«Мҧндай оқиға ҧмытылмайды  ғой,- деп бастайды олар әнгімесін. 1954 жылғы  қараша айының 

қара суығы азынап тҧрған бір кҥні таңертен  біз №76 разъезде  поездан тҥстік. 

    

Су тартатын қҧбырдың аядай бӛлмесінде заттарымызды қойғасын, картаны жайдық, онда біз 

келешекте  тҧратын,  еңбек  ететін  жер  крестпен  белгіленіп  қойылған  еді,  соған  қарадық  та,  амизут 

бойынша  иен  далағ  жҥріп  кеттік.  Суық  желі  азынаған  қҧла  кҥздің  шет-шегі  кӛрінбейді.  Бҧтасы  да, 

белесі де жоқ, селеулі жазық. Темір жолдан тӛрт шақырым ҧзап шыққасын бір жерге кеп тоқтадық. 

- 

Біздің  поселкенің  орталығы  дәл  осы  ара,  -деді  алі  он  екі  де  бір  нҧсқасы  жоқ  болашақ  сов-

хоздың  директоры  Завелий  Аронгович  Франк.  Тыныш  дала  тӛсіне  емін-еркін  шыға  келгенімізді  жақ-

тырмағандай – ақ баспанамыз біздерді тҥздің долы желі қысты-ай келіп. Қолымызда қазық қана бар-

ды.  Соны  жерге  қақтықтағы  ,оған―железнодорожный‖  деген  тақтаны  бекіттік.  Сӛйтіп,  қазақ  даласын-

дағы снсыз кӛптың қалаларының бірінің негізі қаланды».[2] 

    

Әуелгі  кезде  қысқы  даланы  барлауға  директор  бастаған  он  адам  шықты.  Кейін  Воронеж  ма-

ңынан директордың алпыс жерлесі келді. Олар шатырда тҧрды. Алғашқы эшолендармен келген жас-

тарды қарсы алды. Олар Москваның Красная Преснясынан, Горькийден, Украина мен Беларуссиядан 

келіп жатты. Бҧлардың кӛбі кейін даланың байырғы тҧрғынына айналып кетті. Тҧрмыс қҧрып, ҥйлі-ба-

ранды болды. 

      

«Дағдылы мекенін тастатып, жҧртты тың игеруге жетелеген  қандай қҥш?- деп Жазады хаттың 

авторлары. – Мҥмкін, ақшаға қызығып келгендерде болған шығар, бірақ олар саусақпен санарлықтай 

аз  еді  және  олар  тҧрақтап  қала  алмады.Жоқ  пайда  қҥнемдік  ешкімнінде  ойына  келмеді.  Мҧнда  ком-

мунистік партияның шақыруымен, жҥрек  әмірімен шыққан романтиктер, жаңаға жаны қҧмарлар  ғана 

келді, табиғаттың дҥлей кҥшіне қарсы тҧрудан қаймықпайтың  жҥрек жҧтқандар келді ...» 

       

Сол  жылдың  кӛктемінде  совхоз  адамга  бір  байып  қалды.  Бірақ,  қырсыққанда,  совхозға  ар-

налған техника басқа адреске жіберіліп қойыпты. Тепсе темір ҥзетін жігіттер қашанғы шыдасын, әрі  – 

беріден сон директордың басына әңгір таяқ ойнатты. 

-

Кәне, трактор тауып беріңіз! Біз мҧнда сауық қҧрып, сайрандауға келген жоқпыз!- десті олар. 

       

Совхоз  басшылары  ауданға,  облысқа  шапты.  Жігіттер  бҧғанда  шыдамай,  Москваға,  КСРО 

Жоғарғы  Президиумының  председателіне  ӛз  ӛкілін  жӛнелтті.  Ол  олжалы  оралды.  Ізінше  тізіліп  трак-

торлар келді. Кӛктем шығып жер дегдігесін, иен даланы тӛрт жҥз гектарлық тақтаға бӛкшелеп, жастар 

іске кірісіп кетті. Сол жылы совхозда алпыс мың гектар жер жыртылды.[2] 

      

Тың  жерде  алғаш  борозда  тартқандар  ішінде  трактористтер  Иван  Дубянский  (ол  қазір  брига-

дир),  Василий  Котов,  Григорий  Бондеров,  тіркеушілер  Тамара  Волкова  мен  Ольга  Бондарева  және 

басқалары бар еді. Ал бҧл кезде қағылған қазақ маңынан енселі  жаңа ҥйлер бой тҥзей бастаған еді. 

Алдымен жатавханалар салынды сосын тӛрт пәтерлі ҥйлер, асханалар іске қосылды. Жарыс дҥниеге 

келген нәрестеге  ат қоятын сияқты, совхоз жҧмысшыларыиӛз  қолынан ӛскен ҧясын кӛше-кӛшеге бӛ-

ліп, ат қойып, айдар таға бастады. Бірінші кӛше, әрине, Целинная деп аталды. Оған тетелес Воронеж, 

Москва, Комсомол кӛшелері пайда болды. Осы кӛше аттарының ӛзі кӛп нәрседен хабар берер еді.  

          

«Железнодорожныйдың»  егіс кӛлемі орасан зор-алпыс мың гектар болсада, мҧнда тҧқым себу, 

егін жинау науқаны ауданда  бірінші болып аяқталады. Бҧрын астық дайындау айға созылып кететін, 

қазір екі ҥш аптада бітеді. Мәселен ӛткен жылы совхоз 3,6 милион астық ӛндірді, оның  2,9 милион пҧ-

ты  мемлекетке  тапсырылды.  Осы  қыруар  жҧмыс  жиырма  кҥнде  аяқталды.    Ал  кӛктем  егісі  он  кҥнге 

ғана созылған еді . мҧның себебі бірден совхоз техникадан  кенде емес. 276 трактор,  258 комбайн, екі 

жҥздей  автомашинасы  бар.  Бірақ  шаруаны  жақсы  білетін,  істің  козін  табатың  маман  болмаса  ӛлі 

техникадан не пайда?! Совхоздың нағыз байлығы оның кадрлары.  

          

Совхоздың  басты  кҥші  де  жастар.  Мәселен,  тоғыз  жҥзге  тарта  тҧрақты  жҧмысшысының  алты 

жҥзден астамы жиырма мен отыз арасындағы жалын атып тҧрған жігіттер мен әйелдер.  

          

Совхоздағы жетекші қызметтің  дені жастардың қолында. Виктор Качанов, Николай Тимофеев, 

Александр  Шемякин,  михаил  Чаркин  бригадирлер  ӛндірістің  тәжірибеді  командирлеріне  айналды. 

Бҧларлың бәрәнің жоғары және орта білімі бар. Совхоз қҧрылғалы бері, он бір рет егін жиналған екен. 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

317 

 

Бҧл  уақытта    35милион  пҧт  астық  ӛндіріліпті,  оның    27  милион  пҧты  мемлекетке  ӛткізілген  .  ӛсімдік 

шаруашылығы совхозға  6 милион 238 мың сом таза пайда тҥсірген. Енді жоғарыдан айтылған хаттан 

бір ҥзінді келтірелік: «Содан бері алты жыл ӛтті,  -деп жазылған онда  –Асқар асуға шыққан жолаушы 

сияқты,  бізде  ӛткен  жолымызға  бҧрылып  қараймыз,  сонда  кеудемізді  қуаныш  кернейді.  Совхоз  аты 

жазылған  тақтайша  орнында  бҧл  кҥндері  аппақ  шағаладай  ҥйлер  кӛз  тартатын  дала  қалашығытҧр. 

Картадағы  №76  разъезд  казір  шалшағы  станциясына  айналды.  Біздің  қаламыз  кӛркейіп  осіп  келеді. 

Жаңа мектеп ҥйін, жаңа ясли мен клуб ҥйін салып болып қалдық. Ал алдымызда алі талай іс , талай 

қызғылықты жоспарымыз бар»[2]. 

        

Бҧл хат жазылғалы да, міне аттай жеті жыл болыпты. Содан бері «Железнодорожный»  посел-

кесінің  кӛлемі  екі  есе  ӛсті  .  барлық  жҧмысшы  мен  қызметші  пәтермен  қамтамасыз  етілді  әрбір  ҥйде 

газ,  су  қҧбыры,  электр  жарығы,  1976  жылдың  қарсаныңда  совхоз  коллективі  екі  қабат  он  бір  ҥйді 

пайдалануға  берді.  Арқадағы  астық  алабы  «Железнодорожный»  жылдан  жылға  кемелденіп,  ӛркен 

жайып барады.  Аспан астын алып жатқан мҧхит суының дәмін білу ҥшін тамшысын тапсада жеткілікті. 

Облыс  танында  қҧрылған  жҥз  отыздайм  астық  совхозының  ӛткен  жолы  да  «железнодорожныйдың» 

жолына ҧқсас. 1954  жылдың ақпан айында ең алғаш Қостанай станциясына ең алғаш  Ресей, Украина 

және тағы да басқа республикалардан, ірі қалалардан ӛздарі келушілердің эшолоны келді олар трак-

тористерге  оқыды,  және  тағыда  басқа  керекті  мамандықтарды  игеруге  оқыды.  1955  жылы  Қостанай 

облысына 67267 адам келді, соның ішінде зерносовхоздарға - 2992,  глав запад қҧрылысқа-22399, қҧ-

рылыс салуға - 2395, бидай дайындауға - 5500, облыс бойынша ауылшаруашылығын басқаруға - 6272 

адам келді. Келгендердің кӛбі жас қыздар мен жігіттер болды, жанҥялары да болды. 1954 жылы басқа 

облыстармен  республикалардан  1581жан  ҧл  және  келушілердің  билетісіз  -  60  жанҧя,  барлығы  1641 

жанҧя немесе 6985 адам. 1955 жылы кӛшіп келу жоспары бойынша Қостанай облысына- 3000 жанҧя 

тіркелді. Барлығы 1954 - 55 жылы кӛшіп келушілердің саны 11699 алам болды. Сонымен Әкімшіліктің 

бекітуі бойынша республиканың басқа облысына 1505 трактор жіберілді [3]. 

Сонымен,  тың  игеру  жылдары  қаншалықты  ауыртпалығы  кӛп  болғанымен,  тың  жерлерін 

соншалықты табысты жылдар болды десек. 

1954  жылдың  13  наурызындағы  №  129  қаулысына  сәйкес  Қазақ  ССР  кеңшарларында  тың  және 

тыңайған  жерлерді  кӛтеру  мақсатында  1954-1955  жылдарға  Қостанай  облысына  бӛлінген  егістік 

алқабы 430 мың гектарды қҧрады, ал нақты 1954 жылға бӛлінгені 31 мың гектар [4,159-164 б.].  

          

1954  жылы  ӛткелі  тҧрған  ОК  КПСС  ақпан,  наурыз  Пленумы  қарсаңында  Қостанай  облысында 

ауыл  шаруашылық  бағытында  291  ҧжымшар,  2  жылқы  ӛсіретін  зауыт  және  35  кеңшар  жҧмыс  істеп 

тҧрды.  Ҧжымшарларда  38  МТС  қызмет  жасап  жатты,  дегенмен  олар  да  жоспарланған  аудандарды 

игеруге септік бола алмады. Осыған байланысты облысты қажетті техникамен қамтамасыз ету кезек 

кҥттірмейтін  мәселеге  айналды.  Тыңға  қажетті  барлақ  қажеттіліктерге  мемлекет  орасан  зор  кӛлемде 

қаржылай және материалдық қорларды бӛліп отырды. Ҧлан ғайыр шексіз даладағы тыңды бағындыру-

шыларға  қажетті  деген  ауылшаруашылық  техникалары  мен  қҧрылғылары,  қҧрылыстық  қҧралдар, 

азық-тҥлік, жиналмалы ҥйшіктер, суаруға арналған вагондар ағылып жатты [5,77-79 б.].   

    

1954  жылғы  ОК  КПСС  қыркҥйек  Пленумында  бекітілген  қаулы  бойынша,  ауыл  шаруашылық  банк 

есебінен Қостанай облысындағы ҧжымшарлар, МТС және кеңшарларын қаржыландыруға және несие 

алуларына мҥмкіндік жасауға кӛп мӛлшерде қаражат бӛлінді. МТС-та жҧмыс істейтін, ауыл шаруашы-

лық жҧмысшыларына жеке тҧрғын ҥй баспанасының қҧрылысына  2 миллион рубль қаржы жҧмсалса, 

кеңшарлардағы жҧмысшыларды қамтамасыз етуге 1,2 миллион рубль қаржы қарастырылды. Облыс-

тық  кеңестік  атқарушы  комитетімен  1954  жылғы  11  ақпанында  ҧжымшарларды  12  миллионнан  320 

мың  рубльге  дейінгі  кӛлемде  несиелендіру  жоспарын  бекітілді.  МТС  қажетті  кҥрделі  жӛндеу  жҧмыс-

тарына жоспар бойынша 14,06 млн. рубль кӛлемінде қаржы қарастырылса, соған қоса 1954 жылдың 

бірінші  кварталына  3  миллион  рубль  бӛлінде.  Бірақ  бӛлінген  қаржыларды  облыстағы  ҧжымшар  ӛте 

баяу игерді, нақтырақ 1954 жылдың 1 наурызындағы жалпы 12  миллион  312 мың рублдің 312 мыңы 

ғана  игеріліп  ҥлгерген,  яғни  2,5  пайызы  ғана  [6,  21-п.].  Тың  игерудің  алғашқы  екі  жылында  облыс  22 

мың  тракторға,  6  мыңға  жуық  комбайнға,  4  мыңға  жуық  жеңіл  автокӛлікке  және  кӛптеген  ӛндіріске 

қажетті техникаларына ие болды. Облысқа келіп тҥскен техникаларды іске жарату ҥшін механизатор-

лар кадры қажет болды. Кадрлық мәселені шешу сол кездегі ҥкіметтің алдында тҧрған қиын тапсырма 

болды. Мәселені шешу мақсатында облыстағы кеңшарлар мен МТС-терде білікті механизаторларды 

дайындайтын  кадрлық  орталықтар  ашылды.  Ауыл  шаруашылығының  механизациялық  училищесіне 

қала  және  ауыл  тҧрғындары  арасынан,  ҧжымшарлар  мен  кеңшарлардан  17  жастан  асқан  ер  және 

әйел кісілер, кем дегенде 7 класстық білімі бар бозбалалар қабылданды. 1954 жылдың  IV кварталын-

дағы жҥргізілген санақ нәтижесінде Қостанай облысы бойынша Қостанай астық трестінен Тимирязев 

училищесіне  300  адам  жолдама  алды,  Қазалы  училищесіне  270  адам,  Қостанайлық  кеңшарлар 

трестінен 920 адам, ауыл шаруашылық Министрлігінің тракторлық-кӛліктік және арнайы бекеттерінен 

460 адам жолдама алды. Тың игерудің барлық кезеңінде кадрлық тапшылықтың болғандығын айтып 

кеткен  жӛн.  Мысалға,  1958  жылдың  1  қаңтарында  Қостанай  облысының  Октябрь  ауданында  1468 

тракторшы болды, бҧл қажеттіліктің жартысын ғана ӛтей алды. 1958 жылғы 1 сәуірдегі санағы бойын-

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: