Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық

294
Ә. 
-ушы, -уші
 қосымшасына еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы:
жекеше
көпше
Мен бар
ушы
 едім
Біз бар
ушы
 едік
Сен бар
ушы
 едің
Сіз бар
ушы
 едіңіз
Сендер бар
ушы
 едіңдер
Сіздер бар
ушы
 едіңіздер
Ол бар
ушы
 еді
Олар бар
ушы
 еді
Болымсыз түрі
жекеше
көпше
Мен барма
ушы
 едім
Біз барма
ушы
 едік
Сен барма
ушы
 едің
Сіз барма
ушы
 едіңіз
Сендер барма
ушы
 едіңдер
Сіздер барма
ушы
 едіңіздер
Ол барма
ушы
 еді
Олар барма
ушы
 еді
БаспасӨз – Медиа
Мезгіл үстеуі (-ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары)
Септеулік шылаулар. Есімшенің заттануы
II БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Мезгіл үстеуі
Мағынасы: іс-әрекеттің мерзімі, мезгілі, уақыты.
Мезгіл үстеулерге мына сөздер жатады: бүгін, биыл, кеше, былтыр, ерте, ертеден, ежелде, 
таңертеңнен, күндіз, қазір т.б.
 
 
Бұл бағдарлама 
ертең
 басталады.
 
Кеше
 қызық кино болды.
 
Ол 
таңертең
 газет оқиды.
 
Кешке
 маңызды жаңалықтар айтылады.
Сұрақтары: қашан? қашаннан? қай уақытта?
 
 
- Астанаға қашан барасың?
 
- Он күннен кейін барамын.
Мезгіл үстеуі +-ғы, -гі, - қы, -кі жұрнақтары
 
 
 
 

295
Есім сөзден туынды сын есім жасалады.
Жұрнақтары: -ғы, -гі, -қы, -кі
 
Ол ертең
гі
 пойызбен келеді.
 
Кеш
кі
 бағдарламаны Сәуле жүргізеді.
Септеулік шылаулар
Септеулік шылау сөз бен сөзді сабақтастыра байланыстырады. Ол атау, барыс, шығыс 
және көмектес септіктерінде тұрған сөзбен тіркеседі.
 
Ана 
туралы
 ән айтады. 
 
Отбасыңнан 
бұрын
 өзің 
жайлы
 айтқың келе ме? 
 
Әншілердің жеке өмірі  
жайында
 айтпаймын. 
 
Достық 
үшін 
не істей аласыз? 
Септеулік  шылаулар  белгілі  бір  септік  жалғаулы  сөздерді  меңгеріп,  оларға  бағыттық, 
мақсаттық, мезгілдік, үдету, ұқсату, қайталау т.б. грамматикалық мағыналар үстеп тұрады.
 
 
Ол қалаға оқу 
үшін
 келді. 
 
Үлкендер ауылға 
қарай
 аяңдады
... Ø
көпір Ø
...
 –ге
 
дейін 
  шейін
  таман
  қарай
  қарсы 
  салым
  жуық
  тарта
  таяу
үй
ге
 дейін
көлге таман 
жыл бойына 
тауға қарай 
үйге қарсы
...
 –тан 
кейін
  соң 
  гөрі 
  бері
  бұрын
  әрі 
  бетер
жиналыс
тан 
кейін
сабақтан соң 
жылқыдан гөрі
кешеден бері
менен бұрын
сенен әрі
одан бетер
...
 –мен 
қатар 
  бірге
  қабат 
көбейту
мен
 қатар
Анармен бірге
Есімшенің заттануы
Есімше формаларының етістікке және сын есімге тән қасиеттері бар. Есімше есім сөздер 
сияқты септеліп, тәуелденіп, көптік жалғауын қабылдап зат есім мағынасында жұмсалады. 
 
Барыс септік
Шығыс септік
Көмектес септік

296
Көптелуі 
Тәуелденуі
Септелуі
көр+
етін
+дер
көр+
ген
+дер
оқы+
ған
+дар
жаз+
атын
+дар
Менің көр
генім
Сенің көр
генің
Сіздің көр
геніңіз
Оның көр
гені
Біздің көр
гендеріміз
Сендердің көр
гендерің
Сіздердің көр
гендеріңіз
Олардың көр
гендері
А. оқы
ған
І. оқы
ғанның
Б. оқы
ғанға
Т. оқы
ғанды
Ж. оқы
ғанда
Ш. оқы
ғаннан 
К. оқы
ғанмен
 
Келген
 – Үсен.
 
Әсемнің 
айтатыны
 осы.
 
Кететіндерге
 жол болсын дейміз.
 
Киім 
сататындар
 қазір келеді.
ӨМІр сүру саЛты
Тұйық етістік + қажеттілік модальдігі.
Көмекші есімдер. Мақсатты келер шақ
III БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Көмекші есімдер
лексикалық мағынасы жоқ немесе мағынасы солғындалған, басқа сөздің жетегінде жүретін, 
жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайтын сөздер көмекші сөздер деп аталады. Сондықтан олар 
жеке  тұрып белгілі бір сұраққа жауап бере алмайды. Көмекші сөздер үш түрге бөлінеді:
Көмекші сөз
                                                         
Көмекші есім
   
Көмекші етістік
   
Шылау 
Көмекші есімдердің шығу тегі зат есімдерден. Сондықтан олар зат есім сияқты септеледі, 
көптеледі, тәуелденеді. 
Көмекші есімдер: алды, арты, үсті, жаны, маңы т.с.с.
 
Үйдің 
жанында
 үлкен көл бар. 
        
Жасалуы: 
көмекші есімдер
+
-ында, 
-інде,
-нда,
-нде

297
Қаланың 
сыртында
 жағажай бар.
Қажеттілік модальдігі
...    керек/қажет                 …+м (ң/…)   қажет/керек  
Модаль  сөздер  –  сөйлеушінің  сөйлем  мазмұнына  көзқарасын  білдіретін  сөздер.  Қазіргі 
қазақ тілінде модальдылықты толық мәнді есім де, етістік те, көмекші сөздер де білдіреді. 
Модаль сөздер
                                                           
есімді
                                      
етістікті
керек, қажет, тиіс, 
сияқты, сықылды, тәрізді, 
секілді, бар, жоқ
                                      
екен шығар болар
дейді білем
                       
Модаль  сөздер  сөйлемнің  баяндауышының  құрамында  болады.  Кейбірі  қыстырма 
сөздердің қызметінде қолданылады. Модаль сөздер мен қыстырма сөздерді шатастыруға бол-
майды, бұлар - өзіндік ерекшеліктері бар екі түрлі грамматикалық категориялар. 
 
 
Меніңше, сенің айтқаның дұрыс. (меніңше – қыстырма сөз)
 
Олар жұмысты кешке дейін бітірулері керек. (керек – модаль сөз)
Модаль  сөздер  баяндауыш  құрамында  жұмсалғанда  көбіне  келер  шақта  келеді.  Модаль 
сөздер болжалдық, міндеттілік, мүмкінділік, қажеттілік т. б. мағыналарда қолданылады.
 
Қалаға бар
у керек
. Тауға шығ
уымыз керек.
 
Спортпен айналыс
у қажет
. Футбол ойна
уларың қажет
.
- у керек / -у қажет
Тұйық етістік → қажет, керек
Қалаға бару = Қалаға бар
у қажет
Спортпен айналысу = Спортпен айналыс
у қажет
Таза ауаға шығу = Таза ауаға шығ
у қажет
Тұйық етістік+ тәуелдік жалғау→
 қажет, керек
Шаңғы тебу = Шаңғы тебу + 
ім
 керек
Тауға шығу = Тауға шығу + 
ымыз 
керек
Футбол ойнау = Футбол ойнау + 
ымыз
 қажет
Менің ойнау
ым
 қажет 
Сенің ойнау
ың
 қажет 
Сіздің ойнау
ыңыз
 қажет 
Оның ойнау
ы
 қажет
Біздің ойнау
ымыз
 қажет 
Сендердің ойнау
ларың
 қажет 
Сіздердің ойнау
ларыңыз
 қажет 
Олардың ойнау
ы
 қажет

298
Мақсатты келер шақ
Мақсатты келер шақта етістік арқылы іс-әрекеттің өту, болу мақсаты айтылады.
 
Астанаға ертең жүр
мек
пін.
Жасалуы:
етістік   +
-мақ, -мек, -пақ, 
-пек, -бақ, -бек 
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
мақ
пын
Біз оқы
мақ
пыз
Сен оқы
мақ
сың
Сіз оқы
мақ
сыз
Сендер оқы
мақ
сыңдар
Сіздер оқы
мақ
сыздар
Ол оқы
мақ
 Ø
Олар оқы
мақ
 Ø
Болымсыз түрі:
1.
негізгі етістік
-ма, -ме, 
-ба, -бе, 
-па, -пе
+
көмекші 
етістік
-мақ
-мек
-пақ
-пек
-бақ
-бек 
+
жіктік 
жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
ма
й
 
қой
мақ
пын
Біз оқы
ма
й
 
қой
мақ
пыз
Сен оқы
ма
й
 
қой
мақ
сың
Сіз оқы
ма
й
 
қой
мақ
сыз
Сендер оқы
ма
й
 
қой
мақ
сыңдар
Сіздер оқы
ма
й
 
қой
мақ
сыздар
Ол оқы
ма
й
 
қой
мақ 
Ø
Олар оқы
ма
й
 
қой
мақ 
Ø
2.
етістік
-мақ
-мек
-пақ
-пек
-бақ
-бек 
+
емес
+
жіктік 
жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
мақ 
емес
пін
Біз оқы
мақ 
емес
піз
Сен оқы
мақ 
емес
сің
Сіз оқы
мақ 
емес
сіз
Сендер оқы
мақ 
емес
сіңдер
Сіздер оқы
мақ 
емес
сіздер
Ол оқы
мақ
  емесØ
Олар оқы
мақ
  емесØ

299
 ӨМІр сүру саЛты
Бұйрық рай. Болымсыздық есімдігі
III БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Болымсыздық есімдігі
Болымсыздық есімдіктеріне   еш сөзімен біріккен ештеңе, ештеме, ешкім, ешбір, ешқашан, 
ешқандай, ешқайдан, ешқайсы сөздері мен дәнеме, дәнеңе сөздері жатады.
Оңтүстік Қазақстан қалаларында 
ешқашан
 жаз суық болмайды.
Менің әкем 
ешкімді
 алдамайды.
Жұмсалуы:
Зат есім орнына
ешкім, ештеңе, ештеме, ешқайсы, дәнеме, дәнеңе
Сын есім орнына
ешбір, ешқандай, 
Үстеу орнына
ешқайда, ешқайдан
  
Жалғаулары: Көптік, тәуелдік.
Ешқайсыларың сұраққа дұрыс жауап бермедіңдер. 
Тәуелденуі:
жекеше
көпше
Менің ешкім
ім
 (емес)
Біздің ешкім
іміз
 (емес)
Сенің ешкім
ің
 (емес)
Сіздің ешкім
іңіз
 (емес)
Сендердің ешкім
дерің
 (емес)
Сіздердің ешкім
деріңіз
 (емес)
Оның ешкім
і
 (емес)
Олардың ешкім
і
 (емес)
Болымсыздық есімдіктері жіктік жалғауды қабылдамайды.  
Еш  сөзімен  тіркескен  есімдіктер  бірге  жазылады,  басқа  сөз  таптарымен  (еш  адам,  еш 
уақыт) тіркессе, бөлек жазылады.
Бұйрық рай
Бұйрық рай –  іс-әрекеттің орындалуына бұйрық беру, әмір ету мағынасындағы рай түрі. 
Сонымен бірге бұйрық райдағы етістік мағынасы қозғау салу, түрткі болу, ұсыныс, кеңес беру, 
өтініш, тілек айту т.б. мәндерінде де жұмсалады.
Бұйрық  райдағы  бұйыру  II,  III  жаққа  қатысты  болады.    I  жақта  бұйрықтық  мағына  іс-
әрекетті орындауға ниет екенін, ынталы екендігін білдіреді. 

300
Жұрнақтары:
жекеше
көпше
I  
-айын, -ейін
-иын, -иін, -айық, -ейік
II
етістік түбірімен сәйкес
-ыңдар, -іңдер
-ыңыздар, -іңіздер
III
-сын, -сін
-сын, -сін
жекеше
көпше
Мен бар
айын
, сөйлес
ейін
Біз бар
айық
, сөйлес
ейік
Сен бар Ø, сөйлес Ø
Сіз барыңыз, сөйлесіңіз
Сендер барыңдар, сөйлесіңдер
Сіздер барыңыздар, сөйлесіңіздер
Ол бар
сын
, сөйлес
сін
Олар бар
сын
, сөйлес
сін
Болымсыз түрі:
жекеше
көпше
Мен бар
ма
йын
, сөйлес
пе
йін
Біз бар
ма
йық
, сөйлес
пе
йік
Сен бар
ма
 Ø, сөйлес
пе
 Ø
Сіз бар
ма
ңыз, сөйлес
пе
ңіз
Сендер бар
ма
ңдар, сөйлес
пе
ңдер
Сіздер бар
ма
ңыздар, сөйлес
пе
ңіздер
Ол бар
ма
сын
, сөйлес
пе
сін
Олар бар
ма
сын
, сөйлес
пе
сін
саяхат
 Жалғаулық шылаулар
Бұйрық райы + деп едім
IV БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Жалғаулық шылаулар
Жалғаулық шылау – сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді тең дәрежеде байланыстырады. 
 
Санжар 
мен
 Қайрат мектепке бірге келді.
Түрлері: 
Ыңғайлас жалғаулықтар: мен, бен, пен, және, әрі, тағы, да, де, та, те
Қарсылықты  жалғаулықтар:  бірақ,  дегенмен,  алайда,  сонда  да,  сөйтсе  де,  сөйткенмен, 
әйтпегенде, әйтсе де.
себеп-салдар жалғаулықтар: өйткені, себебі, сол себепті, сол үшін, сондықтан, неге десеңіз.
Талғаулықты жалғаулықтар: не, немесе, я, я (не) болмаса, әлде, кейде, бірде, біресе.

301
Шартты жалғаулықтар: егер, егер де, алда-жалда. 
 
лондонға мен 
де
, әкем 
де
 баратын болдық. 
 
Мына кино қызық екен, 
бірақ
 мен концерт көргім келеді. 
 
Ағамның туған күніне 
не
 теледидар, 
не
 компьютер алып береді.  
 
Сен жұмысқа тағы кешіктің, 
себебі
 түнде кеш ұйықтайсың.
 
Егер
 қазір айтпасаң, мен үйге қайтамын.
Бұйрық райы + деп едім
Бір нәрсеге ынталы, ниет екенін білдіреді. 
Қалаға ертең жүр
ейін деп едім
.
Олар лондонға бар
айын
 
деп еді
жекеше
көпше
Мен
бар
айын 
деп еді
м
сөйлес
ейін 
деп еді
м
Біз
бар
айық 
деп еді
к
сөйлес
ейік 
деп еді
к
Сен 
Сіз
бар
айын 
деп еді
ң
сөйлес
ейін 
деп еді
ң
бар
айын 
деп еді
ңіз
сөйлес
ейін 
деп еді
ңіз
Сендер 
Сіздер
бар
айын 
деп еді
ңдер
сөйлес
ейін 
деп еді
ңдер
бар
айын 
деп еді
ңіздер
сөйлес
ейін 
деп еді
ңіздер
Ол
бар
айын 
деп еді Ø
сөйлес
ейін 
деп еді Ø
Олар
бар
айын 
деп еді
сөйлес
ейін 
деп еді
Болымсыз түрі:
жекеше
көпше
Мен
бар
ма
йын
 деп еді
м
 
сөйлес
пе
йін 
деп еді
м
Біз
бар
ма
йық
 деп еді
к
сөйлес
пе
йік 
деп еді
к
Сен 
Сіз
бар
ма
йын 
деп еді
ң
 сөйлес
пе
йін 
деп еді
ң
 
бар
ма
йын 
деп еді
ңіз
сөйлес
пе
йін 
деп еді
ңіз
Сендер 
Сіздер
бар
ма
йын 
деп еді
ңдер
сөйлес
пе
йін 
деп еді
ңдер
бар
ма
йын 
деп еді
ңіздер
сөйлес
пе
йін 
деп еді
ңіздер
Ол
бар
ма
йын 
деп еді Ø
сөйлес
пе
йін 
деп еді Ø
Олар
бар
ма
йын 
деп еді Ø
сөйлес
пе
йін 
деп еді Ø
саяхат
Көру модальдік етістігі
Болжалды келер шақ
IV БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Көру модальдік етістігі
Көр – қосымша мағына үстейтін көмекші етістік. Көр көмекші етістігі салт және сабақты 
етістіктердің барлығымен тіркеседі. Кесімді күрделі етістіктің құрамында көр көмекші етістігі 
байқау мағынасын білдіреді. 
 
Бұл мәліметтерді интернеттен ізде
п
 
көр
ейін.

302
 
Құжаттарыңызды тағы да қара
п
 
көр
іңізші.
Көр  көмекші  етістігі  арқылы  жасалған  алдыңғы  сыңары  келер  шақ  көсемше  түрінде 
қолданылатын етістік бұйрық рай формасында ғана жұмсалады. 
 
Мына сандықты аша көрме.
Жіктелуі:
Ауыспалы осы (келер) шақ
жекеше
көпше
Мен оқып көремін 
Біз оқып көреміз
Сен оқып көресің 
Сіз оқып көресіз
Сендер оқып көресіңдер
Сіздер оқып көресіздер
Ол оқып көреді
Олар оқып көреді
Болымсыз түрі:
жекеше
көпше
Мен оқып көр
ме
ймін 
Біз оқып көр
ме
йміз
Сен оқып көр
ме
йсің
Сіз оқып көр
ме
йсіз
Сендер оқып көр
ме
йсіңдер
Сіздер оқып көр
ме
йсіздер
Ол оқып көр
ме
йді
Олар оқып көр
ме
йді
Өткен шақ
жекеше
көпше
Мен оқып көр
дім 
Біз оқып көр
дік
Сен оқып көрдің
Сіз оқып көрдіңіз
Сендер оқып көрдіңдер
Сіздер оқып көрдіңіздер
Ол оқып көрді
Олар оқып көрді
Болжалды келер шақ
Болжалды  келер  шақ  іс-әрекеттің  кейін  болатын,  болмайтынына  болжам,  жорамалды 
білдіреді. 
 
Мен сізге кешке бар
ар
мын.
Жасалуы:
етістік   +
-ар
-ер
-р
-с
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
р
мын
Біз оқы
р
мыз
Сен оқы
р
сың
Сіз оқы
р
сыз
Сендер оқы
р
сыңдар
Сіздер оқы
р
сыздар
Ол оқы
р
Олар оқы
р

303
Болымсыз түрі:
етістік   +
-ма, -ме, 
-ба, -бе, 
-па, -пе
+ с
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқыма
с
пын
Біз оқыма
с
пыз
Сен оқыма
с
сың
Сіз оқыма
с
сыз
Сендер оқыма
с
сыңдар
Сіздер оқыма
с
сыздар
Ол оқыма
с
Олар оқыма
с
тұЛға
 Қыстырма сөздер
Сын есім тудырушы жұрнақтар
V БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Қыстырма сөздер
Қыстырма  сөз  оқшау  сөздің  түріне  жатады.  Қыстырма  сөз  сөйлеушінің  ойға  қатысты 
көзқарасын білдіретін сөз.
 
Менің ойымша
, сен дұрыс айттың.
 
Қысқасы
, ертең сабаққа келмейміз.
 
Ертең, 
сірә,
 жаңбыр жауатын болар.
Мағыналық түрлері:
Қуанышты, ренішті білдіреді: бағымызға қарай, амал қанша, өкінішке орай.
Сенуді, мақұлдауды, мойындауды білдіреді: сөз жоқ, бәсе, рас, әрине.
Ойдың кімнен, қайдан екенін көрсетеді: меніңше, сіздіңше, оның пікірінше.
Шамамен  ғана  я  сенер-сенбестікпен  айтылғанын  білдіреді:  сірә,  мүмкін,  тегі,  кім  біледі, 
бәлкім, байқаймын. 
Бір ойдың алдыңғы жақта айтылған оймен байланысын қорыту ретінде айтылады: олай 
болса, демек, сөйтіп, сонымен.
Ой тәртібін білдіреді: біріншіден, екіншіден, бір жағынан, әуелі, ақырында.
Сын есім тудырушы жұрнақтар
Сын есім заттың түр-түсін, сын-сипатын, сапасын, салмағын, көлемін, дәмін білдіретін сөз 
табы. 
Сұрақтары қандай?  қай?
Басқа сөз таптарынан жасалған туынды сын есім қатыстық сын есім деп аталады. 
 
Әкем  жігер
лі
 адам. Менің түрім сұс
ты
 ма? 
 
Болат өте қиял
шыл
 адам.  Менің жаз
дық 
киімім көп.
Есім сөзден туынды сын есім жасайтын жұрнақтар:

304
Есім сөз +
жұрнақ
мысалы
-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті
орман
ды
-сыз, -сіз  
су
сыз
-ғы, -гі, -қы, -гі
жаз
ғы
, күз
гі
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
бала
лық
-шыл, -шіл
кек
шіл
-шаң, -шең
бой
шаң
-дай, -дей, -тай, -тей
тас
тай
, тау
дай
-қой, -қор, -паз, -кер, -гер
өнер
паз
-и, -ы, -і
тарих
и
, қазақ
ы

жүктеу/скачать 20,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: