Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты

31 
I тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының 
рухани мұрасын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
Әуелі үйренетін бір ғылымың,
Өзіңнің мұсылманша дін ғылымың.
Шарттарын исламның кәміл білсең,
Ахиреттік азық берер шын ғылымың.
Екінші хажет ғылымың — орысша дүр,
Өзіңе бек пайдалы тіл білуің.
Қараған мемлекеттің низамы не?
Мұны білсең сақталар дүниелігің.
Кеш біліп, кенже қалып көп пайдадан,
Жібергені сол емес пе жер мен суын.
Жол тауып әлде болса данышпандар,
Дұшпанның құлатқай-ды тіккен туын [16, 25 б].
Міржақып  Дулатов  сияқты  қайраткерлердің  идеялары  та-
рих қатпарларында жатқан гуманистік идеялардың жандануына 
түрткі болды. Міне, сөйтіп, екі жақтан түйіскен белсенділік ұлттық 
болмыстың біршама жетілуіне әкеліп соқты, заман көптеген та-
рихи тұлғаларды туындатты. Бұл қазақ қоғамының саяси тұрғыда 
сауаттана  түсуімен  қатар,  әлемдік  өркениеттегі  маңыздылығы 
жоғары  құндылықтар  дүниесімен  танысуға  мүмкіндіктер  ашты. 
Патшалық  Ресей  барынша  қараңғылықта  ұстамақ  болған  өзінің 
боданындағы, тәуеліндегі елдерде мәдени гүлденудің қажеттілігін 
мойындағысы  келмеді.  Әрине,  бұл  әлемдік  тарихтағы  барлық 
метрополия  болған  елдердің  өздеріне  бағынышты  отарланған 
аймақтарға жасаған әрекеттеріне сәйкес келетін қадамдар бола-
тын.  Ресей  де  осы  қисындағы  іс-әрекеттерден  шыға  алмай,  сол 
ауқымдағы үстемдікті жасайды. Озық ойлы тұлғалар көзге көрініп 
тұрған  әділетсіздіктерге  қарсылығын  білдіргенін  де  байқаймыз. 
Ол әсіресе, замана әріптестерінің ішінен таңдап алып, достыққа 
қолын созған тарихи тұлғалардың қадамдарынан байқалды.
Тарихи кезеңдегі қазақ интеллигенциясының буржуазиялық-
демократиялық  революцияға,  тіптен,  одан  кейінгі  социалистік 
революцияға  кейбір  үмітпен  қарауының  себебі  түпкі 
қайшылықтардың  шешілмей  келуінде  еді.  Ал  Мұстафа  Шоқай, 
Ахмет  Байтұрсынұлы,  Әлихан  Бөкейханов,  жоғарыда  аталған 
Міржақып  Дулатов  және  т.  б.  көптеген  қазақ  қоғамының  бетке 
ұстар  көрнекті  қайраткерлері  халық  үшін  тәуелсіздік  келмей, 
қайшылықты  мәселелер  тиісті  шешімін  таба  алмасын  білді. 
Міне, сондықтан алдымен «ұлттық-мемлекеттік автономия» иде-

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
32
ясын жүзеге асыруды ойласа, оның арғы жағында егемендік алу, 
тәуелсіздікке  қол  жеткізу  сияқты  қадамдар  жасалатынына  нық 
сенімді болатын. Осындай саяси бағдарлар қазақ қоғамын барын-
ша түлете түсті.
Қоғамдық сананың жоғары руханилыққа, білімділікке қарай 
ұмтылуы, әрбір азаматтың сауатты да ақылды болуына жол ашу 
түбінде  әлеуметтік  дүниедегі  жетілуді,  үйлесімділікті  өркендете 
түсетініне XX ғасырдың басында өмір сүрген қазақ зиялылары да 
ерекше көңіл бөліп, үлкен мән беріп отырған. Мәселен, халқының 
мәдени,  азаматтық  және  рухани  жетілуінің  қамын  ойлаған  Ах-
мет  Байтұрсынұлы  төмендегідей  тұжырымдарын  көпшілікке 
ұсынады:  «Осындай  жұртқа  пайдалы,  үлгі  аларлық  жақсы  істі 
жұрттың құлағына салып, біздің айтайын деп отырғанымыз мы-
нау: білім жарысын істеу әр жұрттың қолынан келетін іс. Істейін 
десе,  қазақтың  да  қолынан  келеді.  Еуропадай  зор  істуге  болма-
са  да,  бойымызға  шағындап,  «сабасына  қарай  піспегі,  мұртына 
қарай іскегі» дегендей етіп істеуге болады. Осыны есімізге алып, 
Еуропа  үлгісін  қазақтың  мүшесіне  лайықтайық».  Қазаққа  керек 
үлгіні Еуропадан іздеудің арғы жағында қазақ қоғамының жетілу 
тетіктеріне алаңдаушылықтар жатыр деген ойдамыз.
Қазақ  зиялалырының  көрнекті  өкілі  Жүсіпбек  Аймауыт-
ұлының  өз  заманында  айтқан  мынадай  сөздері  халыққа  де-
ген  терең  жанашырлығының  айғағы  болып  табылады.  Біздің 
халықтың ішінде жік те жоқ, құл да жоқ. Біртегіс өнер-білім алуға 
құқы бар, ерікті теңдес азаматтары ғана бар екенін білеміз. Біздің 
мақсатымыз:  өнер-білімнің  жарық  сәулесіне  ерікті  азаматтарға 
жол ашу, тұйықта жатқан сансыз таланттардың (озаттықтардың) 
өрбуіне  себепші  болу.  Сөйтіп,  өнер-білім  жемісін  халыққа 
тегіс  жеткізу  арқылы  әр  адамның  ақыл-күші  дамуына  кең  май-
дан  ашамыз,  көпке  бірдей  білім  негізін  құрамыз  деген  ойды 
тұжырымдағаны белгілі. Міне, қоғамдық қайраткердің адамның 
рухани  жетілуіне  бағытталған  идеялары  қоғамдық  болмыстағы 
субъектіні  белсенділікке  шақыруына  ұласады.  Сол  арқылы 
қоғамдық  қайшылықтарды  шешуге  болатындығына  сенеді. 
Бұл  ойдың  түпкі  негізінде  гуманистік  ойлау  стилі  жатыр, 
адамсүйгіштік қасиеттер жатыр дей аламыз. 
Тұтастанған дүниетанымының иегері әр уақытта елдің бірлігін, 
мемлекеттің тұтастығын, халқының білімділігін ойлайды. Өзінен 
гөрі өзгенің қамын көбірек ойлау нағыз руханилықтың белгісі екені 

33 
I тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының 
рухани мұрасын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
анық.  Осындай  қасиеттердің  иегері,  белгілі  фольклор  танушы, 
казақтың  XX  ғасырдың  басындағы  діни  философиясының  өкілі 
Мәшһүр  Жүсіп  Көпейұлы  болып  табылады.  Ол  –  XX  ғасырдың 
басындағы  ислам  әлеміндегі  модернистік-ілгершіл  қозғалыс  – 
жәдидшілдіктің усули-и-жәдид (жаңа әдіс) оқыту әдісін қуаттап, 
ғылым  білім  мен  дін  үйлесімділігі  туралы  тәрбиелілік  маңызы 
бар пікірлер толғаған ағартушы-ойшыл.
Қазақтың  кең  даласын  нәзік  лирикасымен  өрнектей  білген 
Мағжан  Жұмабаев  сынды  керемет  ақынымыз  өзінің  көркем 
образдарға  толы  дүниетанымын  поээиясында  жеткізе  білген. 
Ол  өзінің  «Бір  күні»  деген  философиялық  сипаттағы  өлеңінде 
тіршіліктегі  өзара  бәсекелестің  бітпейтін  негізінің  құпиясын 
іздейді.  Бұл  құбылыстың,  негізінен,  күшті  мен  әлсіздің  арасын-
да туындайтынын мегзей келе, осы текетірестің нәтижесі қандай 
деген сауал да қойып үлгерді. Әрине, күштінің басымдық таны-
татын  кезеңі  көбірек  болады.  Енді,  жағдай  сондай  болды  екен 
деп,  әлсіз  үнемі  жүнжіп  жүре  беру  керек  пе?  Осы  жерде  ақын 
«күшсіздер  де  тырыссын,  қатар  болсын!»  деген  өз  шешімін 
ұсынады.  Шынымен  де  әрбір  табиғат  мүшесінің,  әрбір  жеке 
адамның,  әлеуметтік  субъектінің  ішінде  игерілмеген  күш  бар, 
ашылмаған мүмкіндіктер бар. Солар дүниеге паш етілгенде ғана 
ол жаңаша қырынан танылады. Бұл керемет дидактикалық заңды 
Мағжан Жұмабаев барынша түсінікті, көркем баяндаулармен өз 
оқырманына  жеткізеді.  Жалаң  саясаткершіліктен  гөрі  осындай 
шығармашылықтың  халық  зердесіне  рухани  құндылық  болып 
орныға қалар мүмкіндігі көбірек. Себебі қазақ халқы өлең сөзге, 
оның қадіріне өте үлкен мән-мағына берген және оны өзінің діліне 
жақын еткен халық болып табылады.
Шын мәнінде өмір деген үлкен теңіздің тереңіне бойлау үшін, 
әрбір адамның ішіндегі өзімшілдіктің қорғанын бұзып, оны барын-
ша  азайған,  басқаша  айтқанда,  зерделенген  күйге  түсіруі  керек. 
Ол дегеніңіз, Мағжан айтқандай, «рухани күшсіздердің күшеюін 
қажет ететін нәрсе». Атақты ақынымыз болашақ ұрпақты осын-
дай  маңызды  нәрселерге  мегзеп  отырғанын  байқаймыз.  Әрине, 
бұл  ойды  бұрмалап,  тіршілікті  басқаша  түсінуге  тырысқандар 
өмірдің  ащы  дәмін  татары  анық.  Әркімнің  жетілу  барысында, 
тұлға  ретінде  қалыптасу  жолында  өтуге  тиісті  соқпағы,  алуға 
тиісті асуы бар екені белгілі. Сондықтан ол да кейбір пенде үшін 
қажетті өмір мектебі ғой.

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
34
Әрине, дүниедегі барлық қайшылықтардың шешімі бір сәтте 
табыла кетпейді. Әлемнің, тарихи субъектінің тарихи процестегі 
даму заңдылығына сәйкес жетілудің өзіндік сатылары, кезеңдері 
мен  бұрылыстары,  қайшылықтары  мен  белестері  болады.  Ал 
социумдағы, тұлғалық жетілудегі биік шыңдарға жетуге тек шар-
шауды  білмейтін,  қайраты  қандай  істе  болмасын  қажымайтын, 
атқарған әрекетінің қоғамдағы тек әділеттілік үшін қызмет ететіне 
сенген жандар ғана шыға алады. Оның дұрыс немесе бұрыстығына, 
нәтижесі игілікті ме, әлде бір сәттік тез оңып кетер әсіре қызылдай 
дүние ме? Оны Уақыт деген үлкен сарапшы, Ақиқат деген қатаң 
сыншы  өлшеуден  өткізеді.  Оған  дейінгі  адами  ізденістер  сол 
ақиқаттың өлшеміне бір қадам болса да жақындай түсуге тырысу 
болып табылады. Ұлттық сезім, ұлттық сана, халықтық намыс де-
гендер елшілдік ойдың есейіп-жетілуі нәтижесінде дарыса керек.
Әрине,  ХХI  ғасырдың  басында  Еуразиялық  кеңістікте  са-
яси  үдерістер  біршама  өзгергені  белгілі.  Әрбір  түркі  тілдес 
халықтар өзінің егеменділігі бар мемлекеттілігін құрып үлгерді. 
Сондықтан  тәуелсіздікке  қол  жеткізген  түркі  халықтары  қазақ 
тілінің  басымдық  танытатын  ерекшеліктерін  мойындай  қоюы 
неғайбыл  және  жақын  арада  мойындала  қоймасы  анық.  Түркі 
халықтарының өзара мәдени және рухани кірігуі мен байланыс-
тары  пәрменді  түрде  жүріп  жатыр  деудің  өзі  қиындау.  Тіптен, 
экономикалық байланыстардың тереңдігі жеткілікті деңгейде деп 
айта  алмаймыз.  Өзара  бәсекелестік  пен  әлеуметтік  қашықтықта 
болу  ұстанымы  үрдіс  алып  отырғаны  байқалады.  Сондықтан 
тілдердің  өзара  байланысы  да  жүзеге  асып  жатыр  деп  айтудың 
өзіне дәйектемелі деректер жеткіліксіз болып отыр. 
Ұлт-азаттық  қозғалысының  қайраткерлері  аса  діндар 
болмағандарымен, қазақтың өзіндік мәдениетін қорғаушы күштің 
бірі  ретінде  мұсылмандықты  қолдады.  Ресей  империясы  өзінің 
жағрафиялық орналасуы мен тарихы бойынша мұсылмандық ел-
дермен қашанда қақтығыста болып келді. Бұл Ресей құрамындағы 
мұсылман  этностарында  исламдық  мемлекеттер  бізге  түбінде 
көмек береді деген нанымдар туғызды. Панисламизм мен пантюр-
кизм өзіндік ағымдар ретінде Ресей жағдайында отаршылдыққа 
қарсы  күрестің  жалауына  айналды.  Бұл  тарихи  үдерістегі 
кездейсоқ нәрсе емес еді.
Батыс тарихшыларының бәрі мұның шын себебі — XX ғ. басына 
қарай, Ресейдің отарлық саясатының қанат жаюына байланысты, 

35 
I тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының 
рухани мұрасын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
жердің жетіспеушілігі, сондай-ақ ұлы державалық үкіметтің оры-
стандыру саясатына наразылық, бұратана халықтың құқықсыздық 
жағдайы,  ислам  дүниесі  мен  орыс  империясының  дәстүрлі 
қарама-қарсылығы және т. б. деп дұрыс көрсетті. Американдық 
ғалым М. Олкоттың пікірінше, қазақтар өжеттілікпен, тайсалмай 
жауға қарсы шайқасқа шығуға мәжбүр болды. Ең күшті қарсылық, 
әсіресе,  Ресейдің  көрсеткен  қысымшылығы  қатайған,  сондай-ақ 
экономикалық ресурстарды пайдалану мүмкіндігі аз қалдырылған 
аудандарда  көрсетілді.  Көтерілісті  уақытша  басқанымен,  оған 
қатынасқандарды  жазалау  шараларын  жүргізгенімен  патша 
үкіметі қазақтардың наразылығын біржола жоя алмады.
Панисламизм  мен  пантюркизмнің  Ресейдің  мұсылман 
халықтарының  арасында  тарауы  олардағы  дәстүрлі  мәдени 
нормалардың  біртіндеп  діни  мазмұнға  ие  бола  бастауына  әкелді. 
Бұл мәселе, өкінішке орай, қазақ мәдениетін зерттеушілердің наза-
рынан тыс қалып келеді. Әлі күнге дейін баспасөз беттерінде немесе 
саясиландырылған ғылыми зерттеулерде исламдық құндылықтарды 
теріс  көрсету  үлгілері  жиі  кездеседі.  Бұл  бұрынғы  бодандық 
психологияның  қалдығы  немесе  бүгінгі  Еуропада  кездесетін 
«исламдық фундаментализм» айдарының әсері, әсіресе ислам фоби-
ясы қазіргі заманда Еуропалық және Америкалық әлеуметтік бол-
мыс үшін барынша үйреншікті әдетке айнала бастады.
Ресей патшалығы отарланған қазақ халқын өзінің гегемондық 
шеңгелінен  шығармау  мақсатымен  үш  түрлі  қанды  қақпанға 
құрылған түбірлі саясат ұстанған. Олар: қазақ жеріне келімсектерді 
қоныстандыру тәсілімен тартып алып түпкілікті меңгеру; өздерінің 
рухани сағын сындыру үшін, христиан дініне шоқындыру арқылы 
орыстандыру;  ең  қауіпті  нәрсе  —  қазақтардың  ұлттық  санасын 
оятпау, азаматтық сезімін өшіріп рухани құлдыққа таңудың тап-
тырмас  құралы  территориялық  ұстынға  негізделген  болыстық 
сатылы сайлау жүйесін  орнықтыру  арқылы  рушылдықтың  оты-
на  май  құйып,  өздерімен  өздерін  жауластырып  қоюдан  басқа 
ешнәрсе де емес.
Қазақ  зиялылары  бұл  саясатқа  қарсы  тұра  білді.  Мысалы, 
Шәкәрім  Құдайбердіұлы  қазақ  тілінде  «Мұсылмандық  шар-
ты»  атты  еңбегін  жариялады.  Аталған  еңбегінің  жазылу  себебін 
Шәкәрім былай түсіндіреді:
«Оқығандарыңыз  кітаптан,  оқымағандарыңыз  молдалардан 
есітіп білген шығарсыздар. Олай болса біздің қазақ халқының өз 

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
36
тіліменен  жазылған  кітап  жоқ  болған  соң,  араб,  парсы  кітабын 
білмек түгіл ноғай тіліменен жазылған кітаптарды да анықтап ұға 
алған жоқ шығар деп ойлаймын. Сол себептен иман-ғибадат ту-
расын шамам келгенше қазақ тіліменен жазайын деп ойландым. 
Бұл кітап әрбір қазаққа оқуға оңай болып, әрі оларға пайда әрі 
өзіме сауап болар ма екен деп, үміт еттім» [17].
Шәкәрім  ықшамдаған  мұсылмандық  ілім  қағидаларында 
екі  нәрсе  қатал  сақтанған:  а)  қазақы  салт-дәстүр  мен  исламдық 
нормалардың  арасындағы  үйлесімдік;  ә)  жалпыадамзаттық 
мораль  құндылықтарының  әмбебаптылығы.  Мысалы,  адам 
еркіндігін алайық. Исламның фундаменталистік түсініктері бәрі 
алдын-ала  тағдырда  жазылған  деп  келеді.  Ал  адам  еркіндігіне 
шек  қойылмауы  тиіс.  Шәкәрім  еркіндікті  жақсылық  пен 
жамандықтың арасындағы таңдау деп қарастырады. Осы адамның 
мәнін философиялық сипатта пайымдауы шын мәніндегі кәсіби 
философтың тұрғысындағы қарастыру болып табылады.
Қазақтың ұлт-азаттық қозғалысында империялық нормалар-
ды  қабылдамау  және  төл  мәдениетке  қатысты  құндылықтарды 
заман талабына сәйкестендіруге бағытталған ұмтылыс үлкен рөл 
атқарды.  Қазақтың  дәстүрлі  мәдениетін  жаңа  заманның  жаңа 
талаптарына  сай  әрі  үйлесімді  өзгертудің  бір  бағдарламасын 
қазақ  ағартушылары  негіздеген.  Егер  «Зар  заман»  мәдениетінің 
өкілдері  ресейлік  ықпалды  түгелімен  теріске  шығарып,  өткен 
уақыт  құндылықтарын  ғана  жандандыруға  шақырса,  қазақ 
ағартушылары  мен  зиялы  қауымы  екі  сипаттағы  Ресейді  бір-
бірінен  айыра  білді  (орыс  білімділерін  және  өктемдік  танытқан 
әкімшіл жүйені). 
XX  ғасырдың  басында  ағартушылықпен  қатар  жәдидшілдік 
пен  «түрікшілдік  идеясы»  (пантюркизм)  кең  тарай  бастады. 
Пантюркизм  идеясының  партикулярлық  (оқшаулық)  белгілері 
болғанымен, бұл ұстаным исламмен қатар қазақ халқының өзіндік 
санасында  этникалық  ассимиляцияға  қарсы  тұратын  қорған 
есебінде болды. Яғни түрікшілдіктің мәдени және тарихи маңызы 
осында деп айта аламыз.
Түркістан туралы «түркістаншылдық» жөнінде XX ғасырдың 
20-ы  жылдарында  ұлт-азаттық  қозғалыс  өрісінде  М.  Шоқайдың 
көптеген еңбектері жарияланды және олар Еуропаның көптеген 
тілдеріне  аударылды.  М.  Шоқай  үш  Түркістанды  (кеңестік, 
қытайлық  және  ауғандық)  атап  өтеді  және  олардың  бірігу 

37 
I тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының 
рухани мұрасын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
мүмкіндіктерін қарастырады. Бұл жердегі басты идея — «Үлкен 
Түркістан», яғни бұл аймақты мекендейтін барлық этностардың 
үлкен  бір  халықты  құрастыруы.  Кеңес  Одағы  кезінде  батыстық 
сарапшылар  «Үлкен  Түркістан»  идеясын  қолдағанымен,  XX 
ғасырдың  90-ы  жылдарынан  бастап  (әсіресе,  2001  жылғы  11 
қыркүйек  оқиғаларынан  кейін)  «түркістаншылдық»  идеясы-
на  үлкен  күдікпен  қарай  бастады.  Бұл  түсінікті  де.  Өйткені 
Батыс  үшін  қуатты,  біріккен  Түркістаннан  гөрі,  оған  тәуелді 
шағын  мемлекеттердің  болғаны  оңтайлы.  Қазіргі  уақытта 
мәдени  аймақтар  мәселесі  стратегиялық  мүдделер  тұрғысынан 
қарастырылады.
Мұстафа  Шоқайдың  «түркістаншылдық»  идеясының  қазақ 
халқының өзіндік санасы мен этиникалық бірегейлігін қалыптасты-
рудағы  рөлі  зор  болды.  «Түркістаншылдық»  идеясын  догма 
ретінде ұстанбағанымен М. Шоқай өз дәуірінде қазақты толықтай 
ұлттық тәуелсіздікке қарай апаратын жол ретінде қарастырады. 
Сондықтан қайраткерді «қазақты жаңа ғасырда өзін тануға оятқан 
тұлғалардың» қатарына қосу керек. 
Қазақ  қоғамындағы  ұлт-азаттық  қозғалыстың  саяси 
ұйымдасқан  құрылымы  «Алаш»  партиясы  екендігі  белгілі. 
Енді  осы  саяси  партияның  бағдарламасына  көңіл  бөлейік  және 
солардың бірқатарын атап өтелік:
1. Ресей демократиялық Федеративтік Республика болуы ке-
рек, оның құрамындағы әрбір мемлекет тәуелсіз әрекет етеді.
2. Қазақтар тұратын аймақтардан құралған автономия Ресей 
Федеративтік Республикасының құрамды бөлігі болып табылады.
3.  Ресей  Республикасында  тең  құқықтық,  тұлға,  сөз,  баспа, 
ұжымдар бостандығы болады.
4.  Дін  мемлекеттен  бөлінеді.  Барлық  діндер  тең  құқылы, 
қазақтардың өзіндік мүфтийлігі болуы керек.
5. Билік пен сот әр халықтың ерекшеліктеріне сәйкес құрылуы 
қажет, би мен сот жергілікті халықтың тілін білуі міндетті.
6. Білім алу — барлығының ортақ игілігі. Бүкіл оқу орында-
рында білім алу тегін. Қазақтардың өз тіліндегі орта және жоғары 
оқу орындары, университеттері де болуы керек [18]. 
Алайда тарих қисыны  бойынша  бұл бағдарлама әлеуметтік 
болмыста, тарих сахнасында іске аспай қалды. Қазақтың төлтума 
мәдениеті  Қазан  төңкерісінен  кейін  жаңа  жағдайға  душар  бол-
ды.  Енді  70  жылдан  аса  қазақ  мәдениеті  өз  басынан  өткізген 

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
38
социалистік идеяның ұлттық мәдениетке қатысты қағидаларына 
назар  аударалық.  Бірден  жалпы  ұлт  келбетіне  қатысты  тосын 
жағдай  назарды  аудартады.  Социалистік  мәдениет  дегеніміз 
жалпы ұлттық құндылықтарды жоюдың сатысы, құралы ретінде 
қарастырылады.
Кеңес Одағы ұлттық аймақтарда дәстүрлі этномәдениеттерді 
шектеу бағытында мынадай іс-шаралар жүргізді.
1.  Халықтың  мәдени  мұрасы  екі  бөлікке  бөлінді:  «үстем 
тап  өкілдері  жинақтаған  кертартпа  әдет-ғұрыптар»  және 
«қаналушы  таптардың  моральдық  ұстындары».  Алғашқылары 
«революциялық құқық» дегеннің атымен заңсыз деп жарияланды.
2. Атеистік идеология тұрғысынан канондық-құқық пен мо-
раль мүлдем теріске шығарылды.
3.  Адам  құқықтары  идеясы  (табиғи  құқық)  мойындалмай, 
«буржуазиялық наным» болып жарияланды.
4.  Сталинизм  нығайғаннан  кейін  «тап  күресі  одан  сай-
ын  шиеленісе  береді»  дегенді  желеу  етіп  тоталитарлық  жүйе 
қызметінде  әдет-ғұрып  нормаларымен  күресу  сарыны  және 
бағыты  күшейе  түсті,  сөйтіп  ол  әдет-ғұрып  нормаларын  пай-
далану  ісін  жоққа  шығарып  қана  қоймай,  ұлттық  сана  мен 
психологияның ерекшелігін көрсететін көпшілік сана мен психо-
логияны есепке алуды да жоққа шығара бастады.
5.  Қазақтардың  көпшілігі  ауылда  тұрғаны  белгілі  және 
көшпелілік  жағдайда  өмір  сүрген.  Отырықшылық  мәдениетіне 
ауысу Кеңес Одағында дәстүрлі ұлттық мәдениеттердің тамыры-
на балта шапқанмен бірдей болды. Біз, әрине, көшпелілікте, тари-
хи дәстүрлі қоғам ауқымындағы қисында қала беру керек еді деп 
отырғанымыз жоқ.
Кеңес  Одағында  АҚШ-пен  тайталаста  тым  артта  қалмас 
үшін жалпы өркениеттілік негіздерін дамытуға да ұмтылыс бол-
ды.  Кеңес  Одағы  тұтас  ел  болғандықтан  оның  шет  аймақтары 
да  даму  үдерісінен  тыс  қалмады.  Соның  бірі  Қазақстан  сияқты 
елдегі  этникалық  өзіндік  санасының  жай  күйі  де  стратегиялық 
коммунистік саясатқа тәуелді режімде дамуға мәжбүр болды.
ХХ ғасырдың басынан бастап Қазақстан өзінің үлкен жарты-
лай  көшпелі  және  көшпелі  мұрасына  қарамастан  дамыған  елге 
ұмтыла бастады. Оның экономикасы, негізінен, қысқа уақыттың 
ішінде  жаңаруды  басынан  өткізді  және  өзінің  болашақтағы  да-
муы үшін аграрлыққа қарағанда индустриялығына қарай көбірек 

39 
I тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының 
рухани мұрасын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
қор  жинақтауға  тырысады.  Бірақ  шикізатты  дайындауды  ғана 
басымдық  еткен  құрылымы  әлеуметік  практикада  ұзақ  жылдар 
бойы мемлекеттің негізгі бағыты болып қала берді. 
Бірақ  тоталитаризмнің  негізінде  орталықтық  ұстанымды 
қолдау жатты. Яғни қоғам мүддесі жеке адам мүддесінен жоғары 
қойылды.  Бұл  жүйеде  адам  құқықтары  кейінге  шегіндірілді. 
Мақсат  барлық  құралдарды  ақтауға  себеп  бола  бастады. 
Социалистік  қоғамның  мәдени  негізінде  теріс  таңбалы  сенім 
мен наным жатты. Бұл жүйеде партияның қаулысы талқылауға 
болмайтын аксиома іспеттес болып табылады. Дүние күйіп кет-
се  де  нұсқау  орындалуы  қажет.  Сөз  жүзінде  құдайды  жоққа 
шығарғанымен, социалистік жүйеде діннің барлық белгілері бол-
ды  (пайғамбарлар,  рухани  көсемдер,  идеологияны  жүзеге  асы-
рушылар  және  т.т.).  Атеистік  сипаттағы  дүниетанымның  халық 
санасында  бекітілуі  социалистік  революцияның  негізгі  бағдары 
болатын.
Социалистік қоғамдық жүйенің тағы бір әлсіз жағы — таптық 
ұстаным. Бұл теория бойынша, тап күресі қоғамдық прогрестің 
негізгі әдісі. Сондықтан кез келген адам, егер қоғамдық прогрестің 
болғанын қаласаңыз, таптық тартысты шиеленістіруіңіз керек де-
ген  қорытындыға  келеді.  Алайда,  бұл  қақтығыстарды  прогреске 
зиянды деп топшылауға да болады. Себебі, олар прогресті жасай-
тын негіздерді жоюға күш салды.
Күні  кеше  ғана  жетекші  рөл  атқарып  келген  Маркс 
теориясының  детерминистік  көзқарасы  ұлттық  сананың 
дербестілігін мойындамайды. Бұл тарих кезеңіне деген фаталистік 
сенім туғызады. Бұл тек қате пікір ғана емес, сонымен бірге қауіпті 
де. Оның қателігі — тарих, оның көрсеткеніндей, қайталанбайды. 
Ал  қауіптілігі  —  адам  жағдайын  жақсартуға  үлес  қосатын  сана 
белсендігіне  жеткілікті  мүмкіндік  туғызбайды.  Тағы  бір  на-
зар  аударатын  жәйт:  ұлттық  идеология  –  жалған  сана  немесе 
қиял-иллюзия  деп  жарияланады.  Алайда,  бұл  көзқарас  тарихи 
тұрғыдан алып қарасақ та, әрекет ұстыны ретінде алып қарасақ та 
қате. Тарихи тұрғыдан, идеология адамдарды белгілі бір мақсатқа 
жұмылдыру  үшін  өз  рөлін  атқарады.  Бұл  қиял  емес.  Ал  әрекет 
ұстынына  келер  болсақ,  олар  адамдардың  сенетін  затына  қол 
жеткізуі үшін олардың әрекет жасау мүмкіндігін туғызады.
Бірақ  қазақтың  ұлттық  ояну  философиясы  тек  Батысқа 
бейімделумен шектелмейді. Бізде жиі жазылатындай, Қазақстан 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: