Райымбектің ерекше ерлігін танытқан шайқас

89 
 
 
A) Бала 
B)Ага 
Д)Жиен 
С)Нағашы 
Е) Әке 
6. 
Мәтіннің екінші азатжолы бойынша түйін 
A) Қазақтың кейбір жер атаулары жоңғар-қалмақ шапкыншылығымен байланысты. 
В) Қазақгың көпгтеген жер атауларына елін қорғаған батырлар есімі берілген. 
С) Райымбек батырдың жастайынан байқалған жаужүректілігі. 
B) Алматы жақта Райымбек есімімен аталатын елді мекен бар. 
Е) Алматы-Нарынқол тасжолының бойында тарихи деректер көп. 
 
3- 
мәтін 
Бақытсыз бай 
Ертеде бір бай өмір сүрді. Оның туысқаны да, баласы да - жинаған мал- мүлкі мен 
ақшасы еді. Соларды баладай мәпелеп күтетін. Бір күні ол жалшысынын көңілді 
күлкісін естіп, оның үйін айналшықгап тың тыңдады. Бірақ мардымды ештеңе ести 
алмады. Ол ертесіне жалшыны түннің ортасына дейін босатпай әбден жұмысқа салды 
Бірақ кешегі күлкі тағы қайталанды. Дегбірі қашып шыдамсызданған бай енді: “Мынау 
менің қазынамнан ұрлап жүр, сол үшін үйіне барып мәз болып жатыр."- деген жаман 
ойға кетті. Ол жалшысынын есігін бір теуіп кіріп барды. Сөйтсе, жалшысы екі баласын 
аркасына мінгізіп алып, өзі ат болып ойнап жүр екен. 
-  Ақымақ. бүгін қиралаңдап дұрыс жұмыс істемедің! Түнімен балаларыңды 
ойнатамын деп шаршанды екенсің ғой! - деп ақырды. 
-  Қожайын, осы екі балапанымды көргенде шаршау уайым дегенді ұмытып тыңайып, 
сергіп қалам, - деп байыпты қалпынан жазбай жауап берді жалшысы. 
-  Нагыз акымақ екен! - деп, үйден атып шыққан бай енді: “Мен кеш кіріп қалдым ба 
екен, ол ұрлаған ақшасын тығып үлгерді де, маған сыр бермей отыр сұмпайы,"- деп 
күдігінен арыла алмай-ақ қонды. 
Екінші куні жалшы тан атканша жұмыс істейді. Бірақ ол еш реніш білдірмей үйіне 
қайтты. Бай сонынан бұқпантайлап барып тағы тын тыңдалы. Құлағына шықырлаған 
ақша мен сылдырлаған күміс теңгені жалшысы санап жаткандай естіліп кетті. Ол тағы 
да есікті бір теуіп кіріп барды. Екі баласын екі жағына алып рахаттанып ұйықтап 
жатқан жалшысын көргенде не істерін білмей қалды. Үн-түнсіз үйден шығып кетті. 
Сонда да күдігі сейілер емес. Ертесіне жалшысынык көңілді, сергек қалпы байга езін 
мазақ қылып тұрғандай көрінді. Бай ақыры: 
-  Менін қаызымнан біраз қаражат жоғалды. Соны сен алдың. Себебі сен үнемі көнілді 
жүресің, тыққан ақшан болған соң көңілің тоқ боп жүр, - деді. Сонда жалшысы: 
-  Қожайын, жағдайың сорлы құлдан да жаман-ау. Күнде кешке үйімді торуылдайсын. 
Менің байлығым - екі балам мен жан жарым және денсаулығым мен қара күйім. 
Құланиектеніп тан атқаннан кеш батқанша тәңірімнен осы байлығымнан айыра көрме 
деп тілеймін. Сондықтан мен бақыттымын, көңілдімін. - деп жауап берді. 
Не дерін білмеген бай үн-түнсіз калды. “Япырмай шынында да мына кара құл бақытты. 
Мен сияқты қызғанатын байлығы да жок. Байлық маған бақытсыздык үшін біткен бе? 
Басым ауырып кетті”. 
Осы күні жалшы үйіне ерте қайтты. Оның сыртынан карап тұрған бай алдынан жүгіріп 
шыккан екі баласына қызыға қарап қалды.. 
7. 
Байдың бойындағы қасиет 
А) Мақтаншактық 
B) Қызғаншактық 
С) Тәкаппарлық 
Д) Еңбекқорлык 
Е) Адалдық 
9.  Жалшының бақыты 
A) Балалары 
B) Байлығы 
10. Кедейдің тілегі 
 
 
 
 
 
 
C) Жұмысы 
Д) Қазынасы 
8.  Әнгіменің түйіні 
А) Қайырсыз байдан қайнатқан су артық 
В) Балалы үй - базар 
C) Байға құл болғанша, байғұсқа ұл бол 
Д) Бай байға құяды, сай сайға құяды 
Е) Жаңа бай мақтаншақ келер 
 
Е) Ақшасы 
A) Мол байлыққа жолықтыр 
B) Жақсы жұмыс бер 

90 
 
 
C) Өміріме жеңілдік бер 
Д) Байдың құлдығынан құтқар 
11. Байдын бақытсыздығының себебі 
A) Жинаған мүлкі 
B) Отбасының жоқтығы 
C) Кедейдің тілегі 
Д) Байлығының молдығы 
Е) Кедейдің еңбегі 
Е) Бар байлығымнан айырма 
 
12. Байға кудік тудырған нәрсе 
А) Көнілді күлкі 
B) Шықырлаған ақша 
C) Кедей балалары 
Д) Кедейдің сөзі 
Е) Сылдыраған күміс 
 
4- 
мәтін 
Қарт пен тапқыр жігіт 
Бір күні бір карт адам шаһарга барып, қайтып келе жатса оны бір жас жігіт қуып жетеді, 
Ол келе жатыл: 
-  Ата, жолды кыскартайык,- дейді. 
Қарт: 
-  Жол калай кысқарады?- дейді. 
Жігіт: 
-  Жолдың қысқаруы оңай, екеуіміз бірімізді-біріміз, кезек-кезек арқаласақ болғаны.- 
дейді. Шал ішінен: 
-  Япырым-ай, мынау бір кесапатгы адам болмаса игі еді? Мені қалай арқалайды? Өзін 
қалай арқаламақшымын?- деп ойлап, жауап қайырмайды. 
Мұнан кейін жігіт те үндемей келе жатады да, пісіп тұрган егінді көріп: 
-  Ата, мына егін сіздің елдікі ме? - дейді. Қарт 
-Иә,-дейді. Жігіт: 
-  Олай болғанда, бұл желініп қойган егін бе, желінбеген егін бе?- дейді. 
Қарт тагы да бетіне бажырайып қарап қояды да: «Япырым-ай, мынанын 
бір сөзінен бір сөзі сорақы болды-ау! Бұл не айтқаны?» - деп ойлайды. 
Жолда бір елге кездсесді. Бұл елдін адамдары дүниеден өткен кісіні жерлеуге апара 
жатыр екен. Жігіт: 
-  Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе? - деп сұрайды. Қарт шыдай алмай: 
-  Өлмесе жерлемейді гой! - деп жігіттің бетін қайырып тастапды. Жігіт үндемейді. 
Олар кабірге бірге барады. Шыққаннан кейін: 
-  Ата, әлгі кісі өлмеген екен, дейді. «Я, кұдай, жерленген адам қалай тірі болады?»,- 
дейді карт ішінен. 
Күн кеш болады, екеуі қарттың үйіне келеді. Қонағын үйіне кіргізеді де, қызын 
шақырып алып: 
-  Шырағым, үйге бір жігіт келді, мейман ет! Бірақ сүйкімсіз мінезі бар. Сөзінде 
кесапаты зор адам, - дейді. Қыз қонақпен сойлесіп көрсе, сөзі мағыналы екен. Қыз: 
«Япыр-ау, әкемнің айтканы осы кісі ме екен?» - деген оймен әкесіне келеді де: 
-  Әке, сізбен неше кісі келді? - дейді. 
Әкесі: 
-  Жалғыз, - дейді. 
Қыз: 
-  Онда сөзінде кесапаты зор деген адамыңыз осы болса, мұнан қандай кесапат 
көрдіңіз? - дейді. 
Қарт: 
-  Ойбай-ау, оның сөйлеген сөзінде кесапатсыз бір сөз жоқ. Әуелі ол: «Жол 
қысқартайық», - деді. Мен: «Жол қалай қысқарады?» - деп едім. Ол: «Бірімізді-біріміз 
кезек арқалап отырайық», - деді. Мұнысы былай тұрсын. Орылмаған егінді көріп: «Ата, 
мына егін желініп қойган ба, желінбеген бе?» - деп сұрады. «Орылмай тұрған егінді кім 
жеп қояды?» - дедім мен. Бұл мұнымен тұрсын. Бір ауылдан қаза тапқан кісіні көріп: 
«Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе?» - дейді. Онан шығып келе жатыр едік: «Ата, 
жаңағы адам өлмеген екен», - деді. Міне, мен оның осындай төрт кесапатты сөзін 
естідім, - дейді. 
Сонда қыз тұрып: 

91 
 
 
-  Әке, бұл сөздер зор магыналы сөздер ғой. Сіз оның айтқан сөзіне тусінбеген екенсіз. 
Оның бірінші айтқаны: «Кезекпе-кезек әнгіме айтып отырайык, жол қысқарсын»,- 
дегені. Екіншісі: «Егін байдікі ме, кедейдікі ме?» - дегені. Байдікі болса - өз көлігімен, 
кісі жалдап жыртып, өз тұқымын себеді, өнімін ертең өзі алады, желінбеген болып 
саналады. Кедейдікі болса, ол сорлы тұқымды несиеге сатып алады, жерді көлік жалдап 
жыртады, түскен өнімі борыштан аспайды. Сондықтан ол шикідей жеп қойғанмен 
бірдей болады. Үшіишісі: «Баласы бар ма?» - дегені. Балаларын көрген ол: «Өлмеген 
адам екен»,- дегенді айтқан. Сіз ол жұмбағын шеше алмаған екенсіз, - деген соң, қарт 
қателігін мойындап, жігіттің қолын алып: 
-  Мен сенің антқан сөздеріңе түсіне алмай, ішімнен саған қатты ренжіп едім. Олай 
емес, сен ақылды жігіт екенсің, - деп, қызын соған беріпті. 
13. Мәтін бойынша жігіттің «жол 
қысқартайық» деген сөзінің 
мағынасы 
А) Бір-бірін қонақ ету 
В) Бір-бірімен эңгімедссу 
С) Бір-бірін арқалау 
Д) Басқа жолмен жүру 
Е) Тынығып, демалу 
15. Жігіттің «Өлмеген адам екен» 
деген сөзінің мәні 
A) Артында тұяк қалған екен 
B) Ауылдастары көп екен 
C) Туысы жоқ адам екен 
Д) Баласы жоқ адам екен 
Е) Жора-жолдасы көп адам екен 
17.Қарияның жігіт туралы ойын 
өзгерткен жағдай 
А)Қызының ақылдылығы 
В) Жігіттің көңілділігі 
С) Шаһар жолының ұзақтығы 
Д) Қызының өтініші 
Е) Қазақтың қонақжайлылығы 
14. Қариянын «жігіттің сүйкімсіз 
мінезі бар» деуінің себебі 
А) Жас жігіт болғандықтан 
В) Әңгімесін түсінбегендіктен 
С) Қызын сактандырғандықтан 
Д) Жігітті жақтырмағандықтан 
Е) Қонақ қылғысы келмегендіктен 
 
16. Мәтіндегі жігітпен қарияның іс- 
әрекстіне қатысты нұсқа 
A) Қысқа жіп күрмеуге келмейді 
B) Сабақты ине сәтімен 
C) Көңілсіз жұмыс – өнімсіз 
Д) Жолаушыны жол сынайды 
Е) Жер тозса - тақыр, ер тозса - пақыр 
18.  Байдың егініне сипаттама 
А) Борышты етеуге берілетін егін 
В) Желінбеген егін 
С) Жалға алған жерге егілетін егін 
Д) Көлікті жалға алып жыртатын егін 
Е) Тұқымы қарызға алынған егін 
19.  Жігіт айтқан «кесапатты төрт сөздің»төртіншісінің мазмұнын анықтайтын 
мақал 
A) Жарлының аузы аққа тисе, мұрыны қанайды 
B) Қонақ қойдан да жуас, нан берсе де жей береді 
C) Үйіңе келгенде, ұйдей өкпеңді айтпа 
Д) Бала - артта қалған із, Бақыт - ұзатылған қыз 
Е) Ескі дос келгенде, жаңа достың көзінен жас шығады 
20.  «Ащы еңбекке - тұшы нан» деген мақал мазмұнымен сәйкес келетін жас 
жігіттің «кесапатты сөзі» 
A) Барлық «кесапатты сөз» 
B) Екінші «кесапатты сөз» 
C) Бірінші «кесапатты сөз» 
Д) Үшінші «кесапатты сөз» 
Е) Төртінші «кесапатты сөз» 
 
1168 нұсқа 
1-мәтін 
Тасып жүргенім жок-.. 
Сырым Нұралыға наразы болып жүргенде: «Аз бен көпті, ақ пен қараны, нашар мен 
мықтыны теңгере алмадын, біреу біреуді шауып жеп жатыр, 
ОНЫ 
басқара алмадың», - 
деп өкпелепті. Нұралыға бір кез келгенде Сырым амандаспай жүре береді. Сонда 
Нұралы: 
-  Батыр, қайырылып сәлем бергің келмейді, тасып жүрсің-ау! - депті. Сонда Сырым: 
-  Хан, тасып жүргенім жоқ, алты алаштын басын қоса алмай сасып жүрмін, - депті. 

92 
 
 
1.  Мәтінде қолданылмайтын қарама- 
қарсы ұғымдар 
А) Ақ пен қара 
В) Тату мен араз 
С) Тасу-сасу 
Д) Аз бен коп 
Е) Нашар мен мыкты 
2.  Сырым Нүралы ханның қандай 
әрекетіне өкпелі? 
А) Көпшілдігіне 
В) Өктемдігіне 
С) Қаталдығына 
Д) Тілінін қыршаңдығына 
Е) Әділетсіздігіне 
 
2- 
мәтін 
Албанның Айжан руынан шыққан көкжал Хангелді батырдай атасынан тәлім алған 
Райымбектің жаужүректілігі жастайынан байқалган. Жиендерінің жанарынан от 
байқаған Жалайыр Орақ батыр ұрпақтарына бәсіреге жүйріктің тұқымын, қолга 
ұстарға шымболаттан құйылған қылыш сыйлауы содан болса керек. Әке, баба. нағашы 
жұрт ортасында бұлаң салған баланың бәйгеде өз атын өзі ұрандағаны жұртқа аян. 
Осы өр рух кейіннен жоңғарға қарсы алдаспан боп сермелді. Он жеті жасынан 
Көкойнағын ойнатып. қалмаққа қырғын салған Райымбек Түкеұлы ерліктерінің 
арасында ерекше аталатыны - қазірде Алматы- Нарынқол тасжолының 167 
шақырымында тұрған Ойрантөбеде қалын қалмақгы жекпе-жекке шакырып, бөрі 
тиген қойдай дүрліктіруі. 
Бадам өзені туралы естігендер көп. Бірақ, соның Райымбек батырдан жеиілген қалмақ 
нояны Балам-бахадүрдің есімімен байланысты екенін көп адам біле бермейді. Кеген 
деген жер атауын да қалмақ тайшысы Гегенге теңейді. Кей деректерде Геген діни 
лауазым дейді. 
Райымбек батыр 1729 жылы Аңырақайдағы шайқаста Наурызбай, Өтеген, Қабанбай, 
Богенбай сынды қазақ ерлерімен үзенгі түйістіре отырып, Сары Мыңжанын әскерін 
талқандаған. 
3.  Мәтіннің екінші азат жолы бойынша түйін 
А)Қазақтың кейбір жер атаулары жоңғар-қалмақ шапқыншылығымен байланысты. 
В) Райымбек батырдың жастайынан байқалған жаужуректілігі. 
С) Қазақтың көптеген жер атауларына елін қорғаған батырлар есімі берілген. 
Д) Алматы жақта Райымбек есімімен аталатын елді мекен бар. 
С) Алматы-Нарынкол тасжолының бойында тарихи деректер көп. 
4. Баланың бәйгеде өз атын өзі 
ұрандаған әрекеті нені білдіреді? 
А) Баланын бәйгеде озғандығын 
В) Баланың ерлігі мен рухының биіктігін 
С) Баланың атаққұмарлығын 
Д) Баланың өзімшілдігін 
Е) Баланың бәйгеге деген сүйіспеншілігін 
5. Орақ батыр Райымбекке кім болады? 
А) Жиен 
В) Аға 
С) Бала 
Д) Әке 
Е) Нағашы 
6. Райымбектің ерекше ерлігін танытқан шайқас 
A) Бадам-бахадүрмен шайкас 
B) Гегенмен шайқас 
С) Анырақай шайқасы 
Д) Ойрантебедегі шайқас 
Е) Сары Мыңжанмен шайқас 
 
3- 
мәтін 
Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір 
1.  Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілкайыр ханнан 
бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандыктың жалыны жанган елін ертіп, Батыс 
Моғолстанның Шу .мен Талас өзендері аралығындагы Қозыбасы аймағына 
қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өнірдің 
тауы мен тасы, әрбір басқан жері аңызбен еткен кезсңдерден сыр шертеді. 
2.  Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди" атты енбегінде көрсетілген Керей 
мен Әз Жәнібектің алғашкы хандық құрып, ту тіккен жері - Шу бойындағы Қозыбасы. 
Ол шоқы Мойынкұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. Шу өзенінің арнасы 
сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты. 

93 
 
 
3.  Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ 
мемлекеті құрылған аймақ. Этимологиялық магынасы қозының басындай гана тау- 
төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар 
Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгынын қүрылған жері - Шу бойы 
мен Қозыбаеыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихн-географиялық 
тұрғыдан алғашкыда ХІV-ХV ғасырларда билік еткен Моголстан мемлекетінің батыс 
бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы. Қазақ хандығы осы Қозыбасыда 
шаңырақ көтерген. 
4.  Көне тарихка үңілсек. Талас пен Шу өзендерінің анғарлары ерте заманнан адам 
баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге кептеп жолығамыз. 
Тарихи дерек кездеріне үңілсек, Батыс Түрік қағандығының бастапқы жері Іле, Шу 
жэне Талас өңірлерің қамтыған. Батыс Түрік кагандыгының саяси орталығы түрді 
мезгілде Шу өңіріндегі Суябта. Баласағұнда және Меркіде орналасты. Бұл қалалар өз 
заманында қайнаган саяси өмірдің куәсі болды. 
5.  Осындай гасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы 
Қазақстан аумагында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістердің заңды 
қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі ярбір тарихи 
кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшелснеді. Сондай ерекше кезеңге XIV - XV 
ғасырлардағы этноүрдістер жатады. Бүл кезеңнің басты белгілерінің біріне қазақ 
халқының этнос ретінде тарих төріне шығуы жатса керек. 
6.  Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан түркі- оғыз текті 
ұлыстар негізінде қалыптасқан ортак тіл, дәстүр, терретория. менталитеттегі байырғы 
этностың қайтадан «қазақ» деген жаңа атпен тарих сахнасына шыққан кезі. Яғни, 
бұрыннан әртүрлі аталып келген этнос (сақ, гұн, үйсін, түрік, оғыз, түркеш, қыпшақ, 
т.б.) жаңа этногенес не болды. Жаңадан 
пайда болған «қазақ» этнониміне байланысты, олардың мемлекеті «Қазақ хандығы» 
деп аталды. Жана атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV ғасырдың 
алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандығы ұлттық құрамы, аумақтық тұтастығы, 
мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ак ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан 
мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі таңдағы халықаралық 
қатынастар жүйесіндегі «мемлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Оның үстіне, 
«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оган ұданы даму, кемелдену 
негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV 
ғасырда дуние жүзіндегі барлық елдер, яғни мемлекеттер біздің бүгінгі 
ұғымымыздағы мемлекеттік өлшемге жауап бсере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы 
алғаш құрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа меи Азияның кез келген елімен тең 
тұра алатын. 
7.  Мәтінде кездесетін Баласағұн, Меркі, Суяб қалаларына байланысты нұсқаны 
көрсетіңіз 
A) Қозыбасы аймағында қоныстанған. 
B) Еуропа мен Азияның кез келген елімен теңдесе алады. 
C) Батыс Моғолстан, Шу, Талас өзендері бойында орналасқан. 
Д) Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. 
Е) Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы болған. 
8. Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардын дұрысы 
1. Қозыбасы - Жамбыл тауындағы шоқы 
2. Қазақ хандыгы XV ғасырда қалыптасты 
3. Қазақ халқының негізін түркі-оғыз текті ұлыстар құрады 
A) Екінші мен үшінші 
B) Бірінші мен екінші 
C) Бірінші мен үшінші 
Д)Тек екінші 
Е)Үшеуі де дұрыс 
9. Мәтін мазмұнының реттілігі 
1. Жәнібек пенн Керей султандарың Әбілқайыр ханнан бөлінуі 
2. Жаңа этнонимнің пайда болуы 
3. Алғаш ту тіккен жер 
4. Қозыбасы атауы 

94 
 
 
А) 2,4,3,1 
В)1,3,4,2 
С) 3,4,2, 1 
Д)1,2,3,4 
Е)4,2, 1,3 
10. Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға, жаңа статусқа ие болғандығы туралы 
айтылатын бөлігі 
А) 5 
B) 2 
C) 4 
Д) 3 
Е) 1 
11. Мәтінде жауабы жоқ сұракты табыңыз 
А) Қазақ хандығы хан ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді? 
В) Қазақ хандығының 550 жылдык мерейтойы кашан, қайда тойланды? 
С) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнін еңбегінде айтылған? 
Д) Алғашқы қазак хандығын кімдер құрды? 
Е) «Қозыбасы» атауының этимологиялық мағынасы қандай? 
12. Мәтіннен 1 және 2-бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыңыз 
А) Қасиетті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады. 
В) Қазақ хандығыиың Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады. 
С)«Қазақ» деген жаңа аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтылады. 
Д) Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады. 
Е) Қазақ хандығының алғаш құрылған жері туралы айтылады. 
 
4- 
мәтін 
I.  Қазақ-күнделікті тұрмысын малмен тығыз байланыстырған халык. Әсіресе түйе 
малын срскшс бағалаған. Қазақғың жылқыдан кейін қадірлейтін мшіы - түйе. Көшіп- 
қону үшін жылқыдан да яртық бағапаған. «Бакырауық демесең, бағалы көлік - түйе 
ғой», «Нары бардың малы бар», «Тамырыңнан түйе сұра, қорыққаннан бие берер», 
«Көтерем дсп түйеден безбе, салтанатың емес пе?» деғен ескі мақалдардың өзі-ақ 
тұйснің кошпелі гіршілікте аса құнды түлік болғанын анықгай түседі. 
II. Түйенің жүні мен терісі - киім, сүті - сусын, сті - ас. Әсіресе түйе көш колігі ретінде 
бағалы. Ол сиырдай емес, сирақты мал. Қыста суыққа, жазда ыстыққа төзімді, эсіресе 
шөлге, аштыққа шыдамды. Осынша шыдамдылығына, қуаттылығына қарамастан, 
«шек» десец, швгс қалатын, «айт-шу» десең, атын гұратын, «тіл алгыш», жуас, 
қайырымды мал. 'Гүйе түлігі негізінсн жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық 
пен құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет етпейтіқдіктсн, басқа ауыл 
шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді болыптабылады. Түйетулігі күй 
таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, гікенці осімдіктермеи қорсктене берсді. Түйе 
күндіз жайылын, түнде жатып, күйіс қайырацы. Бірнсшс тэулік су ішлеуге шыдайды. 
Бұл кезде орксш майларынаи болінген суды пайдаланады. 
III. Түйе шаруашылығы Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оіггүстік 
Қазақстан, Жамбыл облыстарында жақсы дамыган. Түйенің шығу тарихы. Түйслер - ірі 
табандылар отрядының түйе тұқымдасына жататын ашатұяқты сүтқорсктілердің бір 
түрі. Қолда өсірілстін түйелердің аргы тегі - жабайы түйелер. Түйс бұдан 4-5 мың жыл 
бұрын қолға уйретілген. Оның скі туысы бар: бірі - түйс, екіншісі — лама. Түнслер — 
шолге де, катты аязға да тезімді, күшті колік малы. Түйслер мен таутайлақтардың 
башпайларында мүйізді түяқгары болмайды. Тұяктың орнында баиіпайларының 
ұшында ғана догалаііып, қпсык біткеи кішксне тырнақ оссді. Табаны жалпақ жэне 
астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ конмен қапталған. Сондықтан бұл жануарларды қоіп 
абапдылар деп атайды ТуЙенІң кеуаесінде, тізесі мен тілсрсегіндс суйелді, сірілі, тұксіз 
тықыр жерлері болады. Түйе шөкксн кезде сүйелді жсрлері ыстық құмнын эсерін 
сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмда шыдап, шөгіп жата берсді. 
4. Түйенің дене тұрқы ірі. Оның садмағы 700-800 кг, мойны иір жәнс үзын. Дснесіиін әр 
жерінде ұзын шудалы жүндсрі болады. Құрғақ далалы, шөлейтті жэне шелді 
аймақтарда тіршілік стуге бейімдслген. Сондықтан халық туйені «шөл дала ксмесі» деп 
атайды. Айыр оркешті түйенің қолға үйретілгсн жері - Орта Азия. Сыңар өркешті 
түйенің қолға үйрстілген жері - Африка оңірі. Казіргі ксзде сыңар оркешті жабайы түйе 
жойылып кетксн. Айыр оркеиіті жабайы түйе Моңғолняның Гобн шолінде ғана 
сақгалган. Түйені торт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін - 

95 
 
 
«Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл-қазы» деп атайды. 
13.  2-бөлімге сәйкес түйе шаруашылығының тиімді саналуының себебі 
А) Аса үлкен күтімді қажет етпегендіктен 
B) Суға, ыстықка төзімді болғандықтан 
C) Жүні мен сүті пайдалы болғандықтан 
Д) Тікенек шөппен қоректенетіндіктен 
Е) Кешке жиі қолданатындықтан 
14.  Түйе өркешінен бөлінген суды пайдаланатын сәт 
А)Түнде күйіс қайырып жатқанда 
B)Көшкен кезде тоқгамай жүргенде 
C) Тікенек шөптерді көп жегенде 
В) Сусызда қалып, бірнеше тәулік су ішпегенде 
Е) Алыс сапарға шыққанда 
15.  Түйенің жойылып кеткен түрі 
A) 
Айыр өркешті түйе 
B) 
Жабағылы жас түйе 
C) 
Қос өркешті түйе 
Д)Сыңар өркешті жабайы түйе 
Е) Аруана түйе 
16.  Мәтіннің төртінші бөлімінде 
айтылатын ой 
А) Түйенің азыгы туралы 
В) Түйенің пайдасы туралы 
С) Түйенің сипаты туралы 
Д) Түйе туралы мақал-мәтелдер 
Е) Түйенің төлі туралы 
17.  Түйе малының халық үшін ерекше қүндылығы неде? 
А) Сирек кездесетін жануар болғандықтан. 
В) Көш көлігі ретінде бағалы болған. 
С) Жуас мал болғандықтан. 
Д) Түйе күніне бірнеше шелек сүт берген. 
Е) Өсімтал мал болғандықтан. 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: