Нақты  мүмкін  өнім  (НМӨ)  есептеу  әдістемесі

 

116 

жағдайларына  байланысты  0-ден  10-20  мм-ге  дейін  өзгереді,  суармалы 

жерлерде - 40-80 мм (400-800 м

3

/га).  

  Сонымен 

жоғарыда  қарастырылған  барлық  көрсеткіштерді 

төмендегідей анықтамамен өрнектеуге болады:  

                Жс = Ыт + Ыжш – Ық , мұнда: 

 

Жс  –  жалпы  келіп  түскен  ылғал  мөлшері  (жиынды  супайдалану), 

м

3

/га; 

Ыт  –  себу  алдындағы  1  м  топырақ  қабатындағы  пайдалы  ылғал 

мөлшері, мм/га, м

3

/га; 

Ыжш  -  өсіріліп  отырған  дақылдың  өсіп-жетілу  кезеңінде  түскен 

(жауын-шашын) ылғал, мм/га немесе м

3

/га; 

Ық – қалдық ылғал – егін піскеннен кейін  немесе егін жиналғаннан 

кейін  пайдаланылмаған пайдалы ылғал мөлшері, мм/га, м

3

/га. 

Осылайша жиынды супайдаланудың  кіріс пен  шығыс бөлігі Жс = 

НМӨ* К

с

      бір-бірімен    тең  болғандықтан  толық  баланс  мынадай  түрде 

болады: 

      НМӨ * К

с = 

Ыт + Ыжш – Ық.

 

 Суармалы    жағдайда    қосымша  суармалы  ылғал  (Ыс)  көрсеткіші 

қосылады. Бұл жағдайда баланс анықтамасы мына түрде болады: 

           НМӨ* Кс = Ыт + Ыжш + Ыс – Ық.

 

Бір  ескертетін  жағдай,  суарылатын  жерлерде  егін  жинау 

қарсаңындағы  (өсіп-жетілу  соңы),  немесе  қысқа  кезеңдегі  (көпжылдық 

шөптер)  қалдық  пайдалы  ылғал  1  м  топырақ  қабатында  40-80мм 

деңгейде болуға тиіс.   

Екінші  тәсіл 

көпжылдық  дақылдардың  НМӨ  анықтауда  және 

сонымен қатар біржылдық шөптерді себу алдында топырақтың бір метр 

қабатындағы  пайдалы  ылғал  қоры  анықталмаған  жағдайда  қолдану 

қажет.    Бұл  тәсіл  келтірілген  пункте  түсетін  көпжылдық  орташа  ылғал 

мөлшерін  есепке  алуға  негізделген  және  одан  танап    егістіктен  бос 

кезеңде,  немесе  көпжылдық  және  күздік  дақылдар  өсіп-жетілуін 

тоқтатқан  кезеңде  топырақтан  булануға  кеткен  ылғал  шығынын 

шегереді  (күз,  қыс,  ерте  көктем),  яғни  тепе-тендіктің  кіріс  бөлігі  мына 

көрсеткіштерден  тұрады    Ықо-Ыбу-Ық,  ал  балан  мына  түрде  болады:                            

НМӨ * Кс = Ықо – Ыбу – Ық, мұнда: 

-  Ықо  –қарастырылып  отырған  пункте  бір  жылда  түсетін 

көпжылдық орташа ылғал (мм); 

-  Ыбу  –дақыл  себілмегенде,  немесе  өсіп-жетілу  кезеңі  тоқтап 

турғандағы 1 жылда булануға кеткен шығын (мм). 

Бұл  тәсілдің  дәлдігі  біріншіге  қарағанда  төменірек,  алайда  нақты 

жағдайларда    дақылдың  ылғалмен  қамтамасыз  етілуін  орташа  мәні 

жөнінде    түсінік  алуға  болады.  Шамамен  жылдық  ылғалдың  30-35% 

булану шығынына  (Ыбу) жатқызады.  

 

117 

Бұл  жағдайда  есеп  шығару  әдістемесі  жеңілдейді:  егер  Ыбу  =  30 

болса,  онда  Ыбу  =

,

30

*

100

Ыко

  немесе  Ыбу=Ықо*0,3,  жалпы  түскен  ылғал 

мөлшері Ықо * 0,7 сәйкес болады.    

Тепе-тендік формуласы жеңілдетілген түрде мынадай болады:  

НМӨ* Кс = Ықо * 0,7 – Ық.  

Есеп  шығарғанда  барлық  көрсеткіштерді  бір  өлшем  бірлігіне 

айналдыру қажет (ыңғайлысы - м

3

/га). 

Мм  пайдалы  ылғалды  м

3

/га  –ға  айналдыру  үшін  10  коэффициентін 

пайдаланады,  өйткені  топырақтың  бір  метр  қабатындағы  1  мм 

пайдалы  ылғал  немесе  гектарына  түскен  әр  бір  мм  шауын-шашын 

мөлшері   10м

3

  суға сәйкес.  

Біржылдық  дақылдардың  ылғалмен  қамтамасыз  етілуіне  қарай 

НМӨ-ді есептегенде бірінші тәсілді қолданған жөн, өйткені 1 м топырақ 

қабатындағы нақты пайдалы ылғал мөлшерін тек дақылды себу алдында 

ғана  анықтауға  болады,  ал  олардың  өнімі  сол  жылда  қалыптасады.    

Көпжылдық  шөптердің  тіршілігінің  бірінші  жылында  (сепкен  жылы) 

шаруашылыққа  пайдалы  өнім  қалыптаспайды,а  л  тіршілігінің  екінші-

үшінші және келесі жылдары шөптер толық өсіп-дамиды да максималды 

өнім  деңгейін  қалыптастырады,  сондықтан  топырақта  пайдалы  ылғал 

қоры  осы  жылдары  қалай  жинақталатынын  болжау  қиын,  сонымен 

жауын  –  шашын  бойынша  көпжылдық  орташа  көрсеткіштері    өнім 

қалыптасуына келіп түсетін ылғал мөлшеріне толық тәуелді.  

Қазақстанның  бірқатар  аудандарында  түсетін  орташа  көпжылдық 

жауын-шашын 

мөлшері 

анықтамалықтарда 

келтірілген, 

ал 

шаруашылыққа  дәлірек  есептеулер  жүргізу  үшін    орташа  көпжылдық 

ылғал мөлшерін жақын орналасқан метеостанциядан алған жөн.  

Нақты жағдайда себу немесе өсіп-ону басталардың алдында (дақыл, 

сорт, танап) қалыптасқан ылғалмен қамтамасыз етілуін, дақылдың өсіп-

жетілу  кезеңінде  тусетін  жауын-шашын  мөлшерін  және  қалдық 

ылғалдың  негізінде  жоғарыда  келтірілген  тепе-тендік  формулалардан 

шығарылған НМӨ-ді келесі анықтамалармен есептейді:       

Біржылдық дақылдар үшін: НМӨ

,

ñ

Ê

Ûê

Ûæø

Ûò







 

Көпжылдық  шөптер  (немесе  пайдалы  ылғал  қоры  белгісіз  болған 

жағдайда біржылдық шөптер үшін) үшін: 

НМӨ

,

7

,

0

*

Êñ

Ûê

Ûêî





 мұнда: 

 

НМӨ(Ө) – астықтың, құрғақ биомассаның нақты мүмкін өнімі немесе 

нақты өнімі, кг, ц, т; 

К

с 

– супайдалану коэффициенті, мм/ц, м

3

/ц, м

3

/т астық, биомасса. 

 

118 

Есеп шығарғанда  барлық өлшем бірліктерін (мм, м

3

  және т.б.) бір 

жүйеге  келтіру  керек:  бөлгіште  турған  супайдалану  коэффициентінің 

өлшем  бірлігін  м

3

/ц  айналдыру  керек,  демек,  жиынды  супайдалану 

(алымы) көрсеткіштерін мм –ден м

3  

10 көбейту арқылы ауыстыру керек, 

ал  есептеу  формулары,  егер  алымдағы  Ыт,  Ыжш,  Ық    және  Ықо 

көрсеткіштерін мм айналдырғанда келесі түрде болады:   

НМӨ

,

10

*

)

(

Êñ

Ûê

Ûæø

Ûò







 немесе 

 

НМӨ

.

10

*

)

7

,

0

*

(

Êñ

Ûê

Ûêî





 

 

жүктеу/скачать 12,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: