Баишев университетінің президенті

4 
ЖАЛАҢТҾС БАТЫРДЫҢ САМАРҚАНД ҚАЛАСЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТТЕРІ 
А.У. Тоқтабай 
Ш.Ш.Уҽлиханов атындағы Тарих жҽне этнология институтының бас ғылыми қызметкері, тарих ғ.д., 
профессор 
«Батыр жҥрегін еліне береді, 
Жанын қҧдайға береді, 
Намысын ешкімге бермейді. 
(Ҽлібек батыр Зілғараҧлы) 
«Айрылдың балпаң басқан батырлардан, 
Айрылдың аузынан уыз тҿгілген жомарт байдан» 
(Мағжан) 
Жалаңтҿс батыр Сейтқҧлҧлы (1576-1656) - қолбасшы, Самарқанның билеушісі. Батырдың арғы атасы - Ораз 
қажы Ҽмір Темірдің бас уҽзірі, ақылшысы болған, Сейтқҧлдың ҧлы Ақша - Қоқан ханы, Ақшаның інісі 
Бҽйбектен атақты Ҽйтеке би туады. Қысқасы, Жалаңтҿс текті тҧқымнан, жеті атасынан бермен қарай қаракҿк 
ҥзілмеген шынжыр балақ, шҧбар тҿс дала аристократиясының ҿкілі. «Жалаңтҿс Бахадҥр Сейтқҧлҧлы ҿзбек 
жҽне қазақ батыры, Самарқанд ҽмірі, Айтеке бидің атасы. 1581 ж Шығайхан тҧсында Жалаңтҿстің ҽкесі Бҧқара 
тҥбіндегі Нҧрата тауына кҿшіп келеді. Жалаңтҿс 12 жасында қазақ ханы Дінмҧхамедтің қарамағында болады, 
бала кезінен ақылымен, жҥрегімен кҿзге тҥседі [1]. Кҿріпкелдігімен кҿзге тҥскен ҽкесі - Сейтқҧл хан сарайында 
біраз болып, ҿмірінің ақырына дейін Нҧратада тҧрып, қайтыс болғанда қазақ бейітіне жерленген.
Қазақ елі Алтай, Жетісу, Сарыарқа т.с.с. тарихи-жағрапиялық аймақтарға бҿлінетіні сияқты Қызылқҧм 
қазақтары алаш-алаш болған қҧм ішіндегі Тамды, Кенимех Нҧрата, Ҥшқҧдық деген жерлерді қыстап, жайлауға 
Ырғыз, Мҧғаджар жағына шығатын. Ал енді Қызылқҧм қазақтарының орталығы қай жер десек, ол Нҧрата 
қаласы, Нҧратада бҥкіл кіші жҥздің атақты адамдары жерленетін пантеон сияқты бірнеше га алып жатқан 
зиратхана бар. Ол туралы ғалымдар: «...Қызылқҧм қазақтары (Сырдариядан – Нҧратаға дейін) ҿздерінің қайтыс 
болған адамдарын киізге орап аттың, тҥйенің кҥшімен ондаған, жҥздеген шақырымнан Нҧратаға ҽкеліп 
жерлеген [1а]. Сондықтан Нҧратада Сейтқҧлдың, Ҽйтекенің жатуы тегін емес. Менің ойымша, ҿзбек 
тарихшыларының Жалаңтҿс 1576 ж Нҧрата қаласында дҥниеге келді деуі шындыққа саяды. Ендігі бір жаңсақ 
нҽрсе кейбір жазушы-журналистер Жалаңтҿс жастайынан жоқшылық кҿрген деп кҿрсетеді. Егер бҥкіл тума-
туыстары шетінен қаракҿк қазақ, одан ҽрі Орта Азияны билегендер болса, болашақ батыр қандай таршылық 
кҿрмек. Ол-ол ма, Қызылқҧм, Нҧрата, Тамды атырабын, қазіргі тілмен айтсақ – Тауелібай елін билеп тҧрған 
Дінмҧхаммед ханның сарайында 12 жасар бозбала Жалаңтҿс шҽкірт болған.
1612 ж. Имам-Кули ханның ҧсынысымен 36 жасар Жалаңтҿс Самарқанд қаласының ҽкімі болып 
тағайындалады [2.298-б]. Жалаңтҿс туралы жазба деректер жоқтың қасы, ел аузындағы ҽңгімелерде жоңғар 
шапқыншылығы кезінде Самарқанның қолжазбалар кітапханасы (архиві) ҿртеніп кетіпті деген сҿз бар.
«Самарқанд қаласының ХҤІІ ғ. І-жартысындағы тарихы алшын тайпасынан шыққан аристократия ҿкілі 
Ялантуш Бахадурдың есімімен байланысты... Ялантуш ҥлкен байлықтың иесі, 3000 қҧлы болған [2.26-б].
«Ялантуш оларды қаладағы қҧрылыстарды салуға пайдаланған [3.73-б]. 1670-1672 ж. Самарқандта болған орыс 
елшісі тҧтқындардың (қҧлдардың- А.Т.) егіс даласында, бай-феодалдардың есігінде жҧмыс істеп жҥргенін 
кҿзімен кҿрген [4.70-71 бб]. Бҧл кезде, ҽрине, Жалаңтҿс батыр ҿмірден ҿткен, 3000 қҧлды қолы жеткендер 
бҿліп-бҿліп алып, ҥй шаруашылығына пайдаланған сияқты. «Жыл сайын оған (Жалаңтҿске) Индия, Кандагар, 
Хорезм, қырғыз, қалмақ жҽне қазақ басшыларынан, Қашғар хандарынан, тіпті Тибеттен қымбат бағалы 
сыйлықтар келіп тҧрды. Жасы ҧлғайған кездің ҿзінде ҥлкен қҧрылыстар салып, ҽскерді ҧстауға қыруар қаржы 
шығарғанына қарамастан, Жалаңтҿстің қолында кҿп байлық болған [5.20-б].
Жалаңтҿстің баға жетпес ҧлы ерлігі - 1643 ж. небҽрі 600 жігіт жинай алған Жҽңгір ханға 20 мың ҽскермен 
кҿмекке келіп, жоңғарларды Жетісудан қуып талқандауы. Алаш жҧрты бҽрін айтпағанда осы еңбегі ҥшін 
Жалаңтҿске мҽңгі-бақи қарыздар.
Медресе араб тілінде «білім орны» деген мағынада. Ҧлықбектің Бҧқарадағы медресесінің есігінде: «Білім 
алуға ҧмтылу, білім алу – ҽрбір мҧсылманның жҽне мҧсылманшаның міндеті» деп жазылған. Ислам дінінің 
жҽне исламды мемлекеттік дҽрежеге кҿтерген билеушілердің, діни қайраткерлердің арқасында медреселер 
жоғары оқу орындарына айналды, ХІ ғ. Тҥркістанда медреселер қҧрылысы кең қанат жайып, медреселерге ер 
балалармен қатар қыздар да қабылданатын болды. Біз, қазір, Еуропаның университеттеріне балаларымызды 
бергенде Сорбон университетінің 1000 жылдық, Кембридждің т.с.с. бірнеше жҥздеген тарихы бар екен деп 

5 
таңданамыз, себебі «университет» деген термин еуропалық сҿз, сол заманғы оқу орындарының аты. Орта 
Азияда «университет» деген сҿз жоқ болғанымен, медреселер ортағасырлық еуропалық оқу орындарынан 
артық болмаса, кем болмаған. «Орта ғасырларда медреселер еуропалық жоғарғы оқу орындарына ҥлкен ықпал 
етті. Қазіргі еуропалық жоғарғы оқу орындарының ішінен ағылшын колледждері медреселерге кҿп жағынан 
ҧқсас» [5]. Орта Азия медреселері ҽлемдік ғылымдардың қатарына алгебраны, химияны ҽкелді. Мҧхамед ҽл-
Хорезми алгебраның негізін салушы. «Ҽл-Жебр ҽл-мукабалла» математикалық трактатының аты, «Ҽл-хемиа» - 
заттар, қосындылар туралы ғылым, (Самарқандта жазылған А.Т.). 1417 ж. салынған Ҧлықбектің медресесінде 
«ҿз заманының Платоны» атанған белгілі астроном Казы-заде Руми сабақ берді, бірінші мудариесі – профессор 
болып, Ҧлықбектің ҧсынысымен ғылымдағы ерекше еңбегі ҥшін – мҽулене Мҧхамед Ханафи сайланды. Қазір 
батыс ғалымдарының ішінде Ҧлықбектің медресесін университет деп жазатындары бар. Демек, олар 
Ҧлықбектің жолымен жҥрген, Ҧлықбектің білімпаздығын, ғалымдығын ҿзіне ҥлгі тҧтқан, Ҧлықбектің 
медресесін жҿндеуге, жабдықтауға ҿз қаржысын аямаған. Шир-Дор мен Тиллҽ-Кари медреселерінің сыртқы 
сҽулет тҧлғасынан бастап, ішіндегі оқу, білім алу ҥдерістерін Жалаңтҿстің ҿзі қадағалаған. Сондықтан сол 
заманғы жоғарғы оқу орындарын университет, яғни Жалаңтҿстің университеттері деп атаған лҽзім. 
Шир-Дор медресесі 
Қазіргі Шир Дор медресесінің орнында Ҧлықбек сопылар мен дҽруіштерге арнап ханака (жатақхана) 
салдырған. Ханака туралы ешқандай дерек қалмаған, тек Бабыр ғана «бҧл қҧрылыстың дҥниеде ешбір жерде 
жоқ алып кҥмбезі болған» деп ХҤІ ғ. басында жазып кетеді. Ғимараттың кҿп кешікпей қҧлауының бір себебі - 
ҥлкен кҥмбезінен болса керек. Ханакадан қалған жалғыз ескерткіш - хижраның ІІ ғасырында ҿмір сҥрген, 
шииттер имамы Жаббар Сауықҧлы Мҧхамедтің қабіртасы ғана. Зертеушілердің айтуынша, бҧрын қабіртас 
ханаканың дҽл ортасында болса, қазір Шир-Дор медресесінің солтҥстік батыс жағындағы шағын бҿлмеде 
орналасқан. Медресенің қҧрылысын бастамас бҧрын, Ҧлықбектің қҧлап қалған ханакасы ҽр кірпішіне дейін 
бҿлшектеп алынып, кір-қоқыстан тазартылды. Жақсы сақталған ою-ҿрнекті зертастар (мойолика) жаңа 
қҧрылысты безендіруге пайдаланылған. Тіпті Шир-Дордың тҧрпаты, кейбір ҿзгешеліктері болмаса, Ҧлықбек 
медресесін мейлінше қайталайды.
Жалаңтҿс Мешһед қаласын басып алғанда 300 парсының сарбаздарын тҧтқынға алады, осылардың ішінен 
ҧсталар, қҧрылысшы-шеберлер жаңа медресені салуға қатысады, Шир-Дор (Арыстанды) деп атауының себебі - 
басқы фасадында майоликалық тҥрлі-тҥсті бағалы тастардан шытырлап салынған азуын аша ақырып тҧрған 
теңбіл бҧйра жалды арыстандардың еліктердің ізіне тҥсіп, қорқытып кетіп бара жатқан суреттері бейнеленген. 
Арыстандардың арқасынан жартылай кҥн адам бейнесінде қарабҧйра шашымен, кең танауымен, кҿзі ақиып 
зерлі шапақтарын шашып қарап тҧр. 1404 ж. испан елшісі Клавихо Шахрисябз қаласына келіп, Ҽмір Темірдің 
Ақсарайына кіретін салтанатты арканың бетінен арыстан мен кҥннің бейнесін кҿргенін жазады. Тарихи 
ҽңгімелерде Жалаңтҿс батыр ҿмір бойы Ҽмір Темірді ерекше қадірлеп пір тҧтқан. Демек, осы сюжетті 
батырдың ҿз ҧсынысымен бейнеленуі де мҥмкін.
Қҧрылысты кім салғаны, қай жылы бой кҿтергені туралы ақбарларды оқи аламыз. Мысалы, медресеге аула 
жақтан кіретін аркалы есіктің астында тҥрлі-тҥсті зертаспен (мозайка) парсы тілінде атақты ақын Мҽулена 
Шірқожаның Жалаңтҿс бахадҥрге арналған ҿлең жолдары берілген.
«Ҽмір қолбасшы, турашыл - Жалаңтҿс; оның кемелдігін жеткізе мақтайтын қызыл тіл – інжу – маржан; ол 
тҧрғызған медресенің биіктігі соншалық, оның ҧшы кҿкке тірелген; ақылдың қыраны - қанатын қанша қақса да, 
жылдар бойы сенің аспалы дарбазаң жете алмас; оның мҧнарасының ҧшына ғасыр бойы ілмекті арқаны бар 
айлакер ҧры да шыға алмас; сҽулетші – оның аспалы дарбазаларының тізбегін жасағанда таңқалғандықтан 
аспан бармағын тістегендей (таңданыс, қызғаныш белгісі ретінде) жаңа толған айды қарпып алды; осы 
қҧрылыстың іргесін Жалаңтҿс баһадҥр қалағандықтан ғимараттың тҧрғызылған жылы «Жалаңтҿс баһадҥр 
жылы» деп аталады» [5а. 41-б]. Жалаңтҿстің баға жетпес ҧлы ерлігі - 1643 ж. небҽрі 600 жігіт жинай алған 
Жҽңгір ханға 20 мың ҽскермен кҿмекке келіп, жоңғарларды Жетісудан қуып талқандауы. Алаш жҧрты бҽрін 
айтпағанда осы еңбегі ҥшін Жалаңтҿске мҽңгі-бақи қарыздар. Ҽрі қарай Х.Досмҧхамедҧлы: «араб ҽріптерінің 
сандық мҽнін тізсек, қҧрылыстың бастапқы салынған жылы шығады» деп кҿрсетеді. Ҧлы ғалым Жалаңтҿстің 
кім екеніне тоқталып, ата-тек шежіресін келтіреді, ғылыми ҽдебиеттерге сілтеме жасайды. Жалаңтҿстің 
салдырған ғимараттарын, олардың жазуын оқу, баһадҥр ҿмір сҥрген заманға барлау жасап, ғылыми анықтама 
беру жағынан ҽлі кҥнге дейін Досмҧхамедовтың жазбасына жетер шығарма жоқ жҽне ол ғылыми маңызын 
жойған жоқ.
«Жалаңтҿс баһадҥр» есімі араб алфавитімен жҽне хронограммен берілген, яғни, ҽріптердің орнына олардың 
сандық мағынасын Х.Досмҧхамедовтың ҽдісімен қойсақ: (10+30+50+20+400+6+300) + (2+5+1+4+200) = 1028 

6 
қҧрылыстың басталған уақытын кҿрсетеді. Тасқа қашалып жазылған келесі жазуда қҧрылыстың 17 жылға 
созылғанын, хижра бойынша 1045 (1619-1636) жылдары салынғанын кҿреміз. Медресе сонымен қатар ҿзінің 
талантты шеберлері – сҽулетші – Абул Джаффар, қҧрылысты жҥргізуші (қазіргі тілмен айтсақ прораб) Ишан 
Уҽлидің аты-жҿндері сақталған. Ал, бҧлардың аты-жҿндерін тасқа ойып жазған – бҽдізші ҿзін-ҿзі мҥлдем 
кемсітіп: «дагбит иттерінің мҥрдесі» - Хасан Самарканди», - деп жазыпты [298-300 бб]. 
Шир-Дор медресенің жобасы басқы фасады жағынан бастап артқы жағына дейін ҧзынша тҿртбҧрыш, 
негізінде Ҧлықбек медресесінің жобасын қайталайды, бірақ мҧнда ҥлкен мешіт аудиториясы жоқ. Екі ҧзын 
ҽдемі мҧнара басқы фасадтың екі жағына орналасып, қҧрылыстың сҽн-салтанатын асырып тҧр. Қҧрылыстың 
артқы екі бҧрышында мҧнара жоқ, оның орнына салынып бітпей қалған шолақ мҧнараларды елестетеді. 
Мҧнаралардың ¾ бҿлігі қабырғадан шығып тҧрғандай кҿрінеді. Ішкі жобасы Ҧлықбектікіне қарағанда тҿбесі 
тҿменірек дҽліздермен жалғасқан кішкене бҿлмелермен ерекшеленеді. Тік шаршылы тас тҿселген ішкі алаң екі 
деңгейдегі қҧжырлар, ең бастысы сҽулетті порталы бар алдыңғы фасад, екі жақ бҧрышындағы кҿпқырлы екі 
кҥмбез мҧнарамен Ҧлықбек медресесінен айнытпай кҿшірілген, біздің заманымызға қирамай жақсы сақталып 
жетуі – кҿргенде кҿзіңді тойдырады.
Тиллҽ-Кҿри медресесі 
Шир-Дор медресесін бітіргеннен кейін он жыл ҿткен соң қарт Жалаңтҿс жаңа бір қҧрылысты бастайды, 
себебі Самарқандтың басты алаңы Регистанның солтҥстік жағы, ашық-шашық бір сҽулетті ғимараттың орны 
жетіспейтін еді. Он жыл жорықта, жортуылда болған батыр қыруар олжамен, мыңдаған қҧлдармен оралып, 
Регистанның солтҥстік жағын тағы бір медресемен тҧйықтап бекітіп, барлық шығыс елдеріндегідей жан-жағы 
сҽулет қҧрылыстарымен жарасымдылық тапқан – орталық алаң жасамақшы болды. Он жылдың ішінде екі 
ҽулеттің ҥш ханы: Иман Кулихан (1608-1642), Надир Мухамед (1642-1645), Ҽбділ-Ҽзиз (1645-1680) ауысады, ал 
Самарқанд билеушісі Жалаңтҿс ҿз орнында отырды, батыр хандар билігін шартты тҥрде ғана мойындады, 
Самарқанд қаласы мен қала атырабының барлық мҽселелерін жеке ҿзі шешті. 
Ҽмір Темірдің заманында бой кҿтерген, салынғанына 250 жыл ҿткен алып мешіт тозығы жетіп, жҧма 
намазында жиналған қалың бҧқараның ҿміріне қауіп тҿндіріп тҧрған еді. Ҧлықбек билеп тҧрғанда оның шҽкірті 
Ҽлім Кҿкелташ салдырған ҥлкен мешіт жҧмыс істеп тҧрғанмен, бҽрібір қала халқын жҧма кҥндері сиғыза алмас 
еді. Сондықтан Жалаңтҿс Тиллҽ-Кари медресесін жобалағанда жоғары мектеп пен ҥлкен мешітті қиюластырып, 
кешенді ғимарат салмақшы ойы болды. Медресенің ішкі алаңын барынша кеңейтіп, ҥш жағынан студенттер 
тҧратын худжраларды екі деңгейде, яғни екі қабатты етіп салады, ал тҿртінші батыс жағынан ҥлкен мешіт бой 
кҿтерді. Мешіттің ҿзі ҥш бҿліктен тҧрды. Ортаңғы бҿлме салтанатты порталдық аркадан басталып, еңсесі 
жоғары шаршы бҿлмемен жалғасады, бҧл бҿлменің тҿрт жағында терең тҿрт нишалар орналасады. Бҿлмелердің 
тҿменгі жақтары мҽрмҽрға ҧқсас ҽктаспен қапталып, жартылай бағаналармен бекітіліп отырған. Жоғарырақ 
жағы тастармен жиектелген, жалпақ сталактиттермен жҽне жазулармен, тҿбелері бҥтіндей желімді бояу арқылы 
жапсырылған ою-ҿрнектермен ҽшекейленіп, алтынмен апталған еді. Михрабтың мҽрмҽр тақталары мен ҿнбір 
баспалдақты мінбер барлығына алтын аямай жҧмсалғандықтан медресенің атын Тиллҽ-кари қойған, парсы 
тілінен аударғанда «алтынмен апталған», «алтынмен қапталған» деген ҧғымды білдіреді. Орталық бҿлме екі 
қабат кҥмбезбен жабылған мешіттің осы орталық бҿлмесіне оңынан да, солынан да аркадалар келіп тҥйіседі, 
аркадалар екі жағы ашық галереялар, олардың еңселері жуан, қырлы бағаналарға тіреліп тҧрады. Тҽу етушілер 
жаздың ми қайнатар ыстығында, жауын-шашынында галереялардың астында мінҽжат етеді. Мешітке берген 
жердің орнын толтыру ҥшін 19 хужыра ғимарат фасадының астына шығарылған, бҧл ҿз заманында темір 
дҽуіріндегі сҽулет стилінен ауытқып, архитектурада ҿзіндік шешім шығарған жоба ретіндегі Жалаңтҿс 
шеберлерінің ҽдісі еді, Тиллҽ-каридің басқа медреселерден ерекшелігі болатын. Тиллҽ-Каридің қҧрылысына 10 
жыл толғанда 1756 ж. Жалаңтҿс қайтыс болады. Қҧрылыс аяқталмай қалды, ҽрине, мҧндай қҧрылысты аяқтауға 
10 жыл мҥлдем аз. Ҽсіресе, студенттер тҧратын худжыралардың 2-қабаты салынбай қалды. 
Ҿзінің ҿсиеті бойынша, ҿмір бойы қадірлеп ҿткен ҽулие Қожалы Касанидің (Махдум-и-Азам) жанына 
Дагбит қыстауына қойылды. Жалаңтҿс тірі кезінде ҽулиеге келушілер тҥнейтін ханака салдырған. Қаншама 
байлықтың, биліктің иесі бола тҧрып батыр ҿзіне арнап жеке мазар (мавзолей) салдырмаған, ашық жерде 
мҽрмҽр қҧлпытастың астында жаны жай тапқан.
Жалаңтҿстің 2,5 мың жылдық естелігі бар Самарқанд қаласы ҥшін қандай тарихи рҿлі бар? – десек, 
А.Македонский, Ҽмір Темір, Ҧлықбектің қатарына Жалаңтҿс те алтын ҽріппен жазылады. А.Македонский 
қаланы жаулап алып қана қойған жоқ, бҧл қалада мҽдениет, ҿнер-білімнің, ғылымның Грекиядан жоғары екенін 
тҥсіне білді. Ҽмір Темір ҿз империясының астанасы етіп қоймай, бҥкіл тҥркі ҽлемінің басты қалаларының 
біріне айналдырды. Ғажайып қҧрылыстар салды. Ҧлықбектің тҧсында ғылым ерекше дамыды. Мешіт-медресе, 

7 
расытхана (обсерватория), кітапханалар, медреселер салдырды. Жалаңтҿс ҿзіне дейінгі ҧлылардың ісін 
жалғастырып қоймай, ҿзі де солардың қатарынан орын алды. Жоғарыдағы тарихи қайраткерлерге қарағанда 
Жалаңтҿстің тағы бір ерекшелігі - ҿз қаржысының бір тиынына дейінгісін елі ҥшін, қала ҥшін жҧмсады. 
Ҽдебиеттер: 
1.
Вяткин В.Л. Самария. Описания древностей и мусульманских святынь Самарканда // Тарих ғ.докторы, 
профессор С.Тілеуқҧловтың жеке архиві. Ташкент қаласы, 2005 ж. 1а. Кармышева Б.Х. О мусульманском 
духовенстве в сельских районах Бухарского ханства в конце ХІХ – начала ХХ века // Духовенство и 
политическая жизнь на Ближнем и Среднем Востоке в период феодализма. –М., 1895. Прим.9. 
2.
История Самарканда. Т.І. – Ташкент, 1969. 
3.
История народов Узбекистана. Т.2. – Ташкент, 1947. 
4.
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (ХVІ- середина ХІХ). –М.: Изд-во восточной литературы. 
1958. 
5.
Массон М.Е. Регистан и его медресе. – Самарқанд, 1929. 5а. Досмҧхамедҧлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 
1991. 
6.
Тоқтабай А.У. Жҽңгір сҧлтан жҽне 1643 жылғы қазақ-жоңғар шайқасы. – Алматы: История тысячелетия. 
Вып.1. «СВЕДО», 2008. 156-174 бб. 
7.
Кекілбаев Ҽ. Айтеке би // Азия. 1993. № 26. 
8.
Тоқтабай А.У. Айтеке би қабірі жайында // материалы межд.науч.конференции «Арало-Каспийский регион в 
истории и культуре Евразии». Часть 1. - Актобе, 2006. С. 141-144. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: