МОРФОЛОГИЯ САЛАСЫН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН

222 
Ойлау қабілеті мен іскерлікке ие ҧрпақ тҽрбиелеуде не істеу қажет деген сҧрақтың нақты жауабына ҽр 
саладағы мамандар ізденуде. Біздің жағдайымызда, қазақ тілінің морфология саласын оқыту барысында 
оқушылардың танымдық қызметін дамыту арқылы ертеңгі ҧрпақты рухани байлығы мол, саналы азамат ретінде 
тҽрбиелеудің, мектеп оқушыларының дҥниетанымын кеңейтудің, танымдық белсенділігін, қызметін арттырып, 
білім, біліктерін жетілдірудің қоғамдық мҽні зор деген сҿз. 
Қазақстан Республикасының «Тіл туралы заңында» қазақ тілі Қазақстанның мемлекеттік тілі болып 
табылатындығы кҿрсетілген. Бҧл – қазақ мектептеріне, соның ішінде қазақ тілі пҽнін оқытуға ҥлкен міндеттер 
жҥктейді. Бҧл қазақ тілі сабақтарында оқушының ана тілі туралы тек заңдылықтарын ғана біліп қоймай, оларды 
ҿмірде қолдана білуге ҥйрететін ҽдістер, яғни тіл дамыту ҽдістері қатар қолданылуы керек деген сҿз. 
Таным – дҥниені, ҿмірді танып-білу қабілеттілігі [1, 13]. Бҥгінгі кҥні лингвотанымдық зерттеулер тілді 
танымдық ҽрекеттің жемісі деп қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге кҿңіл бҿлуді 
мақсат етіп отыр. 
Философиялық таным теориясы бойынша сана-сезім – болмыстың ғана бейнесі емес, ол адамның 
практикалық қажеттігі мен мҥддесінің де кҿрінісі деп саналады. 
Қызығушылық, білуге белсенділік адам танымының негізгі алғышарттары дамиды. Таным ҥрдісінің 
қалай жҥзеге асуы субъектінің ҽрекет нысанына қызығушылығының мазмҧнына байланысты шешілмек. 
Тіл білімінде танымдық бағыттың негізі Н.Хомскийдің, Дж.Миллердің, Ф.Джонсон-Лэрдтің, 
Дж.Лакоффтың, Р.Шенктің, М.Джонсонның, Т.А.ван Дейктің т.б. зерттеулеріне сҥйене дҥниеге келді. Кейін 
аталмыш ғылым саласы орыс тіл білімінде Н.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова, В.З.Демьянков, Ю.С.Степанов, 
И.А.Стернин, В.Н.Телия сынды ҿзге де ғалымдардың еңбектерінде зерттеліп келеді [1, 19]. 
Танымдық іс-ҽрекет ҧғымы мен танымдық белсенділікті қалыптастыру проблемасына (мҽселесіне) 
педагогтар, психологтар, ҽдіскерлердің ҽлеуметтік-педагогикалық бағытта, дидактикалық-ҽдістемелік бағытта, 
психологиялық-дидактикалық бағытта жҽне педагогикалық бағытта кҿптеген еңбектері арналды. Кҿне 
замандағы Антик дҽуірдің ҿзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер оқушының ҿзіндік ой-тҧжырымын жасау оны 
дамыту ҥшін репродуктивті (ҿнімсіз) жҽне эвристикалық (ҿнімді) ҽдістер жайлы мҽселеге кҿңіл бҿлген. Бҧл 
идеялар кҿне заманнан бастау алып, Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі Рим философтарының еңбектерінде 
одан ҽрі дами тҥсті. 
Сократ оқыту барысында шҽкірттердің танымдық іс-ҽрекетін арнайы басқарып отырудың қажеттілігімен 
қоса, эвристикалық ҽңгімелесуді алғашқылардың бірі болып қолданады. Сократ шҽкірттеріне білімді жай ғана 
бере салмай, танымдық белсенділіктің кҿрсеткіші ретінде – сҧрақ қоюды ҧсынды. Ол эвристикалық сҧрақтарды 
алдын-ала дайындай отырып, сҧрақ қою арқылы олардың ойлау қабілетін дамытты. 
Оқушылардың ҿз бетіндік білім алуы жҽне танымдық ҽрекеті мен белсенділігін оқытудың жетілдіру 
қҧралы ретінде қарастырып қҧнды пікірлер айтқан Я.А.Коменский, Н.А.Добролюбов, Д.Дьюзилерді айтуға 
болады. 
Танымдық белсенділікті дамытудағы оқыту ҽдістемесінің негізін алғашқылардың бірі болып қалаған 
ҧлы педагог Я.А.Коменскийдің ХІІ ғасырда жазған «Ҧлы дидактика» еңбегінде дидактикалық ҧстанымдарды 
ҧсына келіп, танымдық белсенділікті дамытуда мҧғалімдердің орны туралы жазған болатын. Ол: «Таным 
бастамасы – сезімнен, бала сезіне білмесе, оның ой-ҿрісінде ешқандай ҿзгеріс болмайды. Оқытуды зат туралы 
сҿзбен емес, сол затты бақылау арқылы шҽкірттің ойын дамыту керек», - деп жазды [3, 6]. 
Т.С.Садықов пен А.Е.Ҽбілқасымованың «Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың 
дидактикалық негіздері» атты еңбегінде: «Таным теориясы – оқушы тҧлғасын жан-жақты жҽне ҥйлесімді 
қалыптастыру туралы ілім болып табылады. Бҧл теория білім беру жҽне оқытуда арнайы ҧйымдастырылатын 
іс-ҽрекет ретінде қарастырады. Білім беру жҽне оқыту теориясының оқушыларды оқыту мҽселесіндегі 
талаптарының бірі – танымдық белсенділік пен саналылық» - деп тҧжырымдайды [3, 4]. 
Осы тҧрғыда Н.Қҧрманованың: «Қазақ тілінің мектеп курсының ҥлкен бҿлігі оның грамматикалық 
қҧрылымын оқытуға бҿлінген. Оқушылар тіл туралы білім алады, оның грамматикалық қҧрылымымен 
танысады. Осы процесті оқушының сҿздік қорын байыту жҽне сҿйлеу жағдайларында сай сҿздерді дҽл ҽрі 
орынды қолдана білуге ҥйретумен байланыстыру – тіл дамыту ҽдістемесінің алдына қойылған басты міндет. 
Оқулықта грамматиканы оқыту барысында тіл дамыту мақсатын кҿздеген жаттығулар да қолданылу керек» - 
деген ойын келтіруге болады [4, 3]. 
Қазақ тілі сабағында оқушыларға морфологияны оқыту жҥйесі қалай басталады, қалай аяқталады? Ол жҥйенің 
қҧрылымдық сипаты қандай? Ол жҥйелілік-қҧрылымдық болмыстың, яғни морфология ҽдістемесінің діңін 

223 
қалауда таным теориясының алынуы неліктен? Таным теориясының психологиялық ілімнен дербес алыну 
себептері мен қажеттіліктері неде? Бҧл зерттеуімізде осы сҧрақтарға жауап бере отырып, қазақ тілін оқытудың 
ҿзі, шын мҽнінде таным ҥрдісінің қҧрамды бір бҿлігі екендігіне терең назар аударту мақсаты кҿзделеді. 
Қазақ тілі сабағында оқушылардың морфологияны игеру ҽдістемесін зерттеуде таным теориясын бастау 
ретінде алудың ҿзіндік себептері бар. 
Қазіргі кездің ҿзінде де қазақ мектептеріндегі қазақ тілі мҧғалімдері 
бҧрынғы ескі дҽстҥрден шыға алмай отыр. Ғалымдарымыз мҧның себебін қазақ тілінен беріліп отырған білім 
мазмҧнында танымдық тар аядан алып шығатын серпілістің жоқ екендігіне тірейді [5, 13]. 
Қазақ тілінен сабақ беретін жекелеген мҧғалімдер ізденістерінің барысында авторлық оқулықтар, ҽдістемелік 
нҧсқаулар, авторлық бағдарламалар дҥниеге келіп жатыр. Ондай мҧғалімдер кҿбінесе бағдарламаның тар 
аясында қалып қоймауға тырысады. Бірақ теоретик-ғалымдар «шығармашылықпен жҧмыс істейтін мҧғалімдер» 
деп аталып жҥрген осындай мҧғалімдердің ҽдістемелік жҥйелерін аса сақтықпен бағалау керектігін ескертеді. 
Себебі, шектен шыққан шығармашылық болып кету қаупі ҽрқашан да бар болып тҧратындығын есте сақтау 
керек екендігін жҽне оқушылардың танымдық мҥмкіншілігі шексіз нҽрсе емес, жас ерекшелігі мен жеке бас 
қабілеті, даму жолдары шығармашылықпен жҧмыс істеуші мҧғалімдердің идеясымен ҥндесе бермейтіндігін 
айтады. Ондай мҧғалімдер қайткенде оқушылардың таным аясын кеңейту жолдарын іздестіреді. Сондықтан да 
теорияға болжау жасап, ой эксперименттерін жасап барып практикаға (тҽжірибеге) араласады. Ал бірден 
практикада тексерудің ҿндіріске тигізер зияны материалдылықпен ҿлшенсе, ал оқыту урдісінде АДАМ деген 
баға жетпес қҧндылықпен ҿлшенетіндігін ескеру қажет. Сондықтан таным теориясының ҽдістемеде 
қарастырылуы тек қана орынды емес, сонымен қатар ҿз алдына талап болуы керек. Осы тҧрғыдан оқушыны 
танушы, таным ҥрдісінің иесі деп анықтау керек. Ол ҥшін таным теориясын жҽне оның заңдылықтарын 
психология арқылы ғана емес, дербес қарастырған жҿн. [Н.Қҧрманова, 2001,14]. 
Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның тҥрлі сфераларының қҧрылуы мен тҧлғаның 
белсенділігінің жоғарылауы арасында байланыс айқындала тҥсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық 
ҽрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару жҽне дамыту, ҽдістемелік, ҧйымдастырушылық жҽне 
психологиялық тҧрғыдан қамтамасыз ету кҥрделі педагогикалық мҽселе ғана емес, маңызды ҽлеуметтік міндет 
болып табылады.
Танымдық ҽрекет – шҽкірттің білімге деген ҿте белсенді ақыл-ой ҽрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, 
мақсаттан, таным қисындарынан жҽне ҽрекетті орындаудың амал-тҽсілдерінен тҧрады. Танымдық ҽрекеттің 
негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады [3, 19]. 
Ғалымдар танымды адамдардың шығармашылық қызметінің қоғамдық-тарихи ҥрдісі деп таниды. Осы 
ҥрдіс барысында адамдарда білім қалыптасады, яғни таным теориясы танымды осылай анықтайды. Танымның 
қасиетін танудың бірден-бір жолы – адамдардың тҧтас іс-ҽрекетінің танымдық ҥрдіс ретінде қарастырылуы. 
Ҽдістемеде негіз ретінде алынатын тҧжырым – адамдардың барлық танымдық іс-ҽрекетінің ҿзара байланысты 
екендігі жҽне оқу-танымдық қызметті осы бағытта ҧйымдастыру. 
Оқу ҽрекеті – балалардың дамуының басты шарты, оқушылардың танымдық қабілеттері мен дербестігін, 
танымдық белсенділігін арттыру қҧралы. 
Психологиялық-педагогикалық ҽдебиеттердегі талдауда кҿрсетілгендей, «танымдық белсенділік» терминінің 
негізінде белсенділік жҿнінде тҥсінік жатыр.
Педагогикалық аспектідегі белсенділік мҽселесін зерттеу берілген тҥрлі тҥсіндірумен байланысты: 

Белсенділік баланың таным іс-ҽрекетіне (мақсатқа жетудің тиімді жолдарын таңдау, талпыныс, 
дайындықты жҥзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын тҧлғаның бір белгісі ретінде тҥсіндіріледі; 

Белсенділік субъектінің іс-ҽрекетке қатынасын (қажеттілік, мотив, ерік кҥші, эмоция) кҿрсететін негізгі 
белгілермен қатар тҧлғаның сипаттамасы ретінде тҥсіндіріледі. 
«Балалардың бойында ҧлы мҥмкіншіліктердің бҽрі бар», - деп Т. Фуллер айтқандай, бала бойындағы 
дарындылық, ғылымилық қабілетін ашу, жақсы танымдық қасиеттерін зерттеу – бҥгінгі заманның талабы [6, 
13]. 
Оқушылардың танымдық жақсы қасиеттеріне ғалымдар «дербестік» пен «белсенділік» ҧғымдарын 
жатқызады. Оқушылардың дербестігі белсенділікке байланысты, ал белсенділік дербестікті қажетсінеді жҽне 
оқушының ҿздігінен істейтін ҽрекеті оның белсенділігін арттыратыны белгілі. Оқушы белсенділігі оқушының 
ой дербестігіне сҥйенеді. Оқыту ҥрдісінде оқушылардың белсенділігін арттыруды мақсат еткен мҧғалім 
сабақтың барлық кезеңдерінде олардың ой дербестігін дамытуға тырысады. Оқушының белсенділігі ҽр тҥрлі 
болады, яғни ғалымдардың айтуы бойынша, оқудағы белсенділік оқып-ҥйренетін тақырыпқа, пайда болған 

224 
мҽселеге, назары мен ой-сана операциясының бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау 
т.б.) оқып жатқан материалды тҥсінуімен бейімделінеді. 
Сҿйтіп, таным процестерін саралай келе, оқушылардың қазақ тілі сабақтарында морфологияны оқыту 
барысында танымдық қызметін дамытуға кҿңіл бҿліп отырмыз. 
Педагогикалық аспектідегі таным процестерінің белсенділігін арттыруда оқушылардың белсенділігі, 
морфологияны толық ҽрі дҧрыс меңгерудегі сипаттамасы ескеріледі. 
Морфологияны оқыту барысында оқушылардың сабақ ҥрдісінде тҥрлі қиындықтарын олардың танымдық 
белсенділіктерін арттыру арқылы шешуге болады. 
Грамматиканың маңызды ҽрі кҥрделі саласы морфология екендігін оқушыларға тҥсіндіре отырып, бҧл 
категорияның ең кҥрделі сҿз табы етістіктің қазақ тілі сабағындағы жҽне кҥнделікті кҥн тҽртібіндегі 
оқушылардың дҧрыс қолдана білуі олардың белсенділігіне бірден-бір байланысты.
Етістіктің грамматикалық ҽр тҥрлілігіне қарай, оның тҧлғалық қҧрамы да ҽр тҥрлі болады. Мысалға, 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: