Материалдары
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
| Неге біз осы ... жанымызда жанып тұрған отты су
құйып өшіреміз... Неге біз осы бұл дүниенің барлық мүлкін арғы дүниеге арқалап кетердей, мұрнымыздан қан аққанша дүние-боқ жиямыз а? ...Сонау бір үйірінен адасып қалған жалғыз шынардың түбінде оның аты байлаулы тұратын. Ал өзі жап- жасыл арманы жаңа ойға батып, бергі жайлауға Біздерге көз салатын [2.31]. Есімдіктердің ішінде жалпылау есімдіктері кҿркем ҽдебиет стилінде «анау» ретінде алынуы немесе контекс шеңберінде қолданылуының ерекшелігі мынада: есімдік кҿптеген сҿз таптарының орнына қолданыла береді. Ол – яғни анау есімдігі ойлар мен адамдардың орнына қолданылады. Автор анау арқылы олардың кім екенін ашып айтпайды, себебі егер ол «ой» болса, «зымиян» болуы мҥмкін. Ол адам болса да оны атағысы келмей анау сілтеу есімдігі арқылы береді, шынында да анау сияқтылар ҿмірде ҿте кҿп. Автор жағымсыз эмоциясын таныту мақсатында анау есімдігі арқылы стильдік орынды сҿз мҽнері ретінде алған. Ал, поэзия тілінде ол – лирикалық кейіпкер, екі жанның ол мен белгісіз біреудің ортақ мҥдделік мақсатын ашу сырын кҿрсету ҥшін ең кҿркем тілдік қҧрал ретінде пайдаланылады. Есімдіктер ҽр уақытта жағымды эмоцияға, ҽрі кҿтеріңкі пафосқа қҧрылған сҿйлемдерде де кездесіп отырады, сондықтан есімдіктер контексте семантикалық ҽрі стильдік бірліктер тҥзе алады. Мысалы, кҿркем ҽдебиетте сізден сенге көшу , ол – сол екеуі бірігіп сезімдік жақындықты кҿрсетеді. Кейде есімдік леп белгісімен келіп, айғақты кҿріністің ең ҽсерлі сҽтін кҿрсету ҥшін айтылады. Әне, көрінді! Сол! Өзі! [2.11]. Есімдіктердің қолданылу аясы кең. Бҧл ерекшелік ең алдымен олардың лексика-грамматикалық табиғатына байланысты. Ҿйткені олар басқа сҿздердің, ҽсіресе зат пен оның сынын білдіретін сҿздердің орнына айтылып, солардың «орынбасарлары» есебінде жҧмсалады. Сондықтан есімдіктер жеке айтылғанда нақты мағына бере алмайды. Есімдіктің ҿзі қолданылып отырған текстен бҿліп алып, жеке қарастырсақ, затты, не оның сынын, немесе сҿйлеушіні білдіретінін айыру қиын. Олардың нақты мағына бере алмайды. Олардың нақты мағынасы контексті тҧтас алып салыстырғанда ғана айқын кҿрінеді. Ал контекстегі есімдіктердің мҽні бір ғана сҿйлем қҧрамындағы сҿздердің ҿз ара қатысынан айқындалса, кейде екі, не ҥш сҿйлем жігінен, кейде тҧтас абзац бойынан бір-ақ айқындалады. Есімдіктің мҽні бір ғана сҿйлемнің шегінде, соның қҧрамындағы сҿздердің логикалық жҽне грамматикалық қатынасынан айқындалып, мҽн-мағынасы дҽл тҥсіндіріледі: - Карл Карлович, Рязанов мырза жалғыз бізбен ғана ортақтас емес екенін Сіз білмейтін бе едіңіз? Бірақ бір ғана жай сҿйлем қҧрамында бір-біріне мҽндес екі есімдікті қолдану сҿздің мҽнерлілігін ҽлсірететіні белгілі. Есімдіктер іргелес айтылған екі жай сҿйлемді бір-бірімен мағыналық ҧластырушы есебінде жҧмсалады. Мысалы: Тəкежан бұл күнде Мұсақұлды қыстайтын. Ол Абайдан бұрын үйленіп, сол жылы енші алып, бөлініп шыққан [3.82]. Бұл соғыстан ешкімге де рақым болмайды, одан ешкім де оқшауланып қала алмайды. Егер есімдіктер қолданылмай, сол сҿздің ҿзін қайталайтын болса, олардың арасындағы логикалық байланыс ҽлсірер еді. Сҿйтіп мҧндай реттерде есімдіктердің қолданылуы ойдың логикалық тҧтастығының, байланыстылығының қажетті шарты болады. Қолданылу процесінде есімдіктер тек атау тҧлғалы сҿздерге қатысты болып, солардың баламасы ғана болмайды. Септеулі сҿздерге де қатысты болып, солардың келесі сҿйлемдегі «орынбасарлары» есебінде қолданылады. Мысалы: Бірақ, бұрынғы салдыр-салақ қалып кеңсе қызметкерлерінің көбінен жойыла бастаған заман ғой. Олар пəтер мəселесіне де сақ қарайды [5.51]. Соңғы сҿйлемдегі олар есімдігі алдыңғы сҿйлемдегі (кеңсе) қызметкерлерінің сҿзімен логикалық байланысқа тҥсіп, соның «орынбасары» есебінде жҧмсалған. Алайда, кейде бір-біріне іргелес айтылған, біртҧтас логикалық желіге бағынған жай сҿйлемдер тізбегінде жіктеу есімдіктерін сҿйлем сайын қайталай беруге болмайды. Мысалы: Жаңа жыл қарсаңында Ащысай кенінің бір топ жұмысшылары қосымша тағы бір мамандықты игерді. Олар бұрын бірі слесарь, екіншілері кен қопарушы, скреперші, электровоз машинисі деген сияқты мамандықтың иелері болса, енді «ПМЛ-5» тиеу машинасының да маманы атанып отыр. Олар бұл өнерді жұмыста жүріп-ақ меңгерді. Соңғы сҿйлемдегі олар есімдігін алып тастап, ҥзіндіні қайта бір оқып шықсаңыз, сҿйлем ықшамдалып, ҧғымға жеңіл болар еді. 248 Диалогты сҿйлемдерде есімдік кейде қаратпа сҿзбен тікелей мағыналық байланысқа тҥседі. Мысалы: - Қатын! Басқаға жаман шығарсың, бірақ өзіме жақсысың, өзіме қымбатсың! Өсектеген жұрт өсектей жатар, ойнап-күліп барып қайтайық... жалғыз сен емес басқа жерлерден де əйелдер барады дейді ғой, ретсіз жеріне өзіңде бармассың, - деді Бəкен көңілденіп [5.21]. -Сен, қатын, енді тыныш жат, жаңылдырма, - деді əйеліне [5.40]. Сҿйтіп есімдіктердің мҽн-мағынасы кҿбіне тек контекс ішінде айқындалады. Олардың контекспен мағыналық байланысы да ҽр қилы болып отырады. Демек сҿйлеуде, ҽсіресе жазба жҧмыстарда, сҿйлем ішінде қолданылып отырған есімдік сҿздердің мҽнін, оның ҿзінен бҧрын не соң айтылатын қандай сҿздермен тікелей мағыналық байланыста екенін анықтау керек болады. Онысыз сҿйлем мҽніне нҧсқан келуі мҥмкін. Есімдіктердің ішінде қолданылуы, мҽн-мағынасының кеңдігі жағынан айрықша бҿлектенетіндері – жіктеу есімдіктері. Жіктеу есімдіктері мағыналық жағынан жалпы болумен қатар, кейде даралық мҽнді де білдіре алады, ал кейде бірҿңкей, бірыңғай заттар мен қҧбылыстардың жиынтығы, солардың шоғырланған, қорытындыланған бір тҧтас мҽні есебінде де ҧғынылады. Екінші бір ерекшелігі – жіктеу есімдіктері кҿбінесе тура, онминальды мҽнінен басқа, автордың, сҿйлеушінің айтып, хабарлап отырған іс-қҧбылысқа субъективтік қатынасын кҿрсетеді. Бірінші жақты білдіретін жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|