Күрделі баяндауыштардың қимыл кезеңдерін

1.Қимылдың басталу кезеңі. Отыр, қал, жатыр, кел, баста, жөнел, т.б. көмекші етістіктер қатысты күрделі баяндауыштар қимылдың не күйдің басталып қалғанын, басталғанын білдіреді:

2. Қимылдың болып жатқан кезеңі. Мұндай мағынада жұмсалатын баяндауыштың құрамында тұр, кел, бер, жүр, қой, түс, т.б. көмекші етістіктері болады:

3.Қимылдың аяқталып қалған кезеңі. Мұндай мағынаны білдіретін күрделі баяндауыштың құрамында қал, кел, кете, жазда сияқты көмекші етістіктер болады.

4.Қимылдың аяқталған кезеңі. Күрделі баяндауыштар бұл мағынаны білдіру үшін олардың құрамында жібер, кел, кет, бер, бол, қой, таста сияқты көмекші етістіктер болады:

5.Қимылдың дүркінділігі. Қой, бер, жатыр, отыр, түс, бар сияқты көмекшілер қатысты күрделі баяндауыштар қимылдың қайталақтанғанын, істің дүркін-дүркін істелгенін білдіреді:

Қимылдың түрлі кезеңдерін білдіруге көмекші етістіктердің қатысын жоғарғы мысалдардан байқауға болады. Әрине, жоғарыда айтылғандай бір көмекші әр уақытта сол аталған қимыл кезеңін білдіріп қоймайды, олар қатысты негізгі етістіктердің қай сөз, қандай тұлғада болуына қарай олардың да мағыналық қатысы өзгеше болуы мүмкін, мысалы: келіп қалды(1), алып қалды(4), түсініп қалды(3), оқып жүр(2), айта жүр(5).

Осындай мысалдарға қарағанда, күрделі етістіктерден болған баяндауыштардың түрлі-түрлі кезеңді білдіруі, әрине, олардың түрлі құрамда кездесуімен байланысты. Солай екен деп кез келген көсемше мен кез келген көмекші етістіктерді тіркестіріп, түрлі мағынада айта беруге болмайды. Кейбір көмекші етістіктер бір ғана қимылдың тек басталып, аяқталмаған кезеңін білдіруге қатысады:

Олжабек шалқасынан түсе жаздады (Ғ.Мұстафин). Ол...шешіне бастады (Ә.Әбішев).

Етістіктер тобының қимыл процесінің әр түрлі дәрежеде екенін білдіруі оның мағынасын түрлендіруімен де байланысты: барған, көретін, сұрап... шақырып... сияқты формалар бөлек тұрғанда, өткен шақтық мағынада. Олардың қасына әр түрлі көмекші еістіктерді қойып айтсақ, олардың шақтық мағыналары да түрленеді: барған-өткен шақ; барған болатын-бұрын өткен шақ; көретін - дағдылы өткен шақ; көретін екен – арманды келер шақ; көретін болдым –тыңғылықты келер шақ; сұрап отыр – осы шақ, сұрап көр- келер шақ, сұрап алдым - өткен шақ, сұрап көр - келер шақ, сұрап алдым -өткен шақ, сұрап алып отыр – бұрын өткен шақ т.б.

Күрделі баяндауыштың құрамында айтылатын бірқатар көмекші етістіктер, негізінде, модальдық мағына үстейді. Ондай көмекшілер мыналар: болар, шығар, көрінеді, білем: айтқан болар, айтқан шығар, айтқан көрінеді, айтқан білем, жіберетін болар, жіберетін шығар, жіберетін көрінеді, жібереді білем.

Сөйтіп, етістіктерден болған күрделі баяндауыштар негізгі және көмекші етістіктерден құралады, олар қимылдың әр түрлі кезеңін, шағын, модальдылығын білдіріп, сөйлемнің предикаттық мазмұнын түрлендіріп отырады.