Педагогика факультетінің деканы

Өткен ғасырдың 80 жылдарында түсіндірмелі-иллюстративтік оқытудың тұтқасы – сыныптық-сабақтық жүйе қоғамның жаңа талаптарына сай болу үшін жетілдіруді талап ететіні белгілі болды. Осы жүйені модернизациялау кезінде дәстүрлі емес сабақ пайда болды. Онда оқушыларды белсенді позицияға қойып, сабақты даярлап өткізуде іс-әрекетке қосып, ойындық, жағдайды шешушілік, жарыстық функцияларды жүзеге асырады.

Дәстүрлі емес сабақты өткізуде мынадай сұрақтар пайда болды: жалпы сабақтар жүйесінде алатын орны, функциясы, оны таңдап алу шарттары, қойылатын талаптары қандай, мұндай сабақтарды талдау немен ерекшеленеді т.б.

Дәстүрлі емес сабақ – бұл орнатылмаған құрылымы бар импровизациялық оқу жұмысы.

И.П.Подласыйдың, Г.К.Селевконың т.б. еңбектерінде дәстүрлі емес сабақтардың 30 астам түрі келтірілген.

Сабақтың дәстүрлі емес технологиясына жататындар:

• 
  пәнаралық байланысқа негізделген интегралды сабақтар;
  
• 
  жарыс және ойын формасындағы сабақтар: байқау, турнир, іскер немесе ролдік ойындар;
  
• 
  қарым-қатынастың көпшілік формаларын имитациялау сабақтары: пресс-конференция, аукцион, ауызша журнал т.б.;
  
• 
  мемлекеттің және ұйымдардың іс-әрекетін имитациялауға негізделген сабақтар: сот, парламенттегі дебаттар;
  
• 
  қоғамдық-мәдени шараларды имитациялаудың сабақтары: өткенге сырттай экскурсия, жорық, әдеби серуен;
  
• 
  сабақтан тыс дәстүрлі формаларды сабақ шеңберіне енгізу, көңілділер, тапқыштар клубы, «Не? Қайда? Қашан?», инсценировка.
  

Дәстүрлі емес сабақтың түрін таңдап алғанда тақырыптың мазмұнын, оқушылардың даярланғандық дәрежесін, материалдық базаны, мұғалімнің мүмкіншілігін, оқулықтардың, көмекші оқу құралдарын т.б. есепке алу керектігін тәжірибе көрсетті.

Көптеген қазақ мектептерінде жұмыстың топтық формасы бар сабақтарды, театрландырылған, ойын сабақтарын өткізуге жағдай жоқ. Өкінішке орай, біраз оқушылардың білім деңгейінің төмендігі іскер ойындар, шығармашылық, «сот» т.б. сабақтарды өткізуге қолбайлау болып отыр. Зерттеу, түпдеректі талдау, бинарлық /қосарланған/ сабақтарды өткізейін десе оқулық, қосымша оқу құралдары жетіспейді.

Дәстүрлі емес сабақтарға дидактикалық, тәрбиелеушілік, дамытушылық, ұйымдастырушылық, психологиялық, басқарушылық, санитарлық-гигиеналық, этикалық т.б. талаптар қойылады. Кейбіреулерін көрсете кетелік:

• 
  оқушылардың қызығушылығын, ықыласын т.б. ескере отырып дәстүрлі емес сабақты өткізуге қажетті жағдайды қамтамасыз ету;
  
• 
  оқушының барлық аясын дамытуға себептендіру және белсендету жұмысын жүргізу;
  
• 
  дәстүрлі емес сабақта жедел кері байланысты, пәрменді қадағалауды және басқаруды қамтамасыз ету;
  
• 
  педагогикалық әдепті сақтау, оқушылармен қарым-қатынасты, бірге іс-әрекет жасауды жоғары дәрежеде жүргізу;
  
• 
  оқушылардың дамуында жаңа сапалы өзгерістерді жүзеге асыруды стимулдау.
  

Дәстүрлі емес сабақтар үшін, әрине, арнайы сабақ талдаудың схемасын жасаудың қажеті жоқ. Біздің пікірімізше, бар схеманың бөлімдерін тереңдетіп, жан-жақты қолданса жеткілікті. Дәстүрлі емес сабақтарды талдағанда жалпы сұрақтармен бірге мына сұрақтарға жауап алудың қажеті бар сияқты:

• 
  сабақты даярлауға оқушылардың қатысуы, белсенділігі;
  
• 
  қолданылатын жадығаттың қызығушылық, еліктеушілік әдеттен тыс дәрежесі;
  
• 
  оқушылардың танымдық іс-әрекетін стимулдаудың тәсілдері, жолдары қандай болды;
  
• 
  сабақ барысында оқушыларды толықтыруға, түзетуге, рецензиялауға т.б. қаншалықты қатыстырылғандығы.
  

• 
  оқу мазмұнының танымдық бағытталғандығы;
  
• 
  сабақтың білімділік, дамытушылық және тәрбиелік мақсаттарының дұрыс қойылуы;
  
• 
  сабақтың мақсатына, мазмұнына сәйкесті түрін, құрылымын, оқыту әдістерін талдау;
  
• 
  оқытудың мұғалім мен оқушылардың диалектикалық өзара байланысы екені туралы ұғымды білдіретіндігі;
  
• 
  білімді меңгеру үрдісінің құрылымын, яғни қабылдау, түсіну, ұғыну, жинақтау, бекіту, қолдануды жүзеге асыру;
  
• 
  проблемалық оқытуды сабақта іске асыру жағдайлары;
  
• 
  сабақтың әртүрлі кезеңдерінде оқушылардың фронтальды, топтық және жеке жұмысына қатынасы;
  
• 
  сабақта оқыту мен тәрбиелеу ұстанымдарының орындалуы.
  

1. Сабаққа күні бұрын даярлану (оны өткізуден 2-3 күн бұрын) пәннің логикалық құрылымындағы тақырыптың алатын орнын анықтап, алдыңғы және кейінгі тақырыптармен байланыстырып, сол арқылы оның танымдық мәнділігін анықтау.

2. Осы тақырып бойынша мұғалімнен немесе әдіскерлерден кеңес алу.

3. Тақырып бойынша оқулық жадығатын талдап, университетте оқыған пәндердің сай келетін бөлімдерін, барлық қосымша жадығаттарды зерттеу (әдістемелік басылымдар, журнал мақалаларын қарау т.б.).

4. Сабақ – ізденімпаздық үрдіс нәтижесі. Әдістемелік құралдардың жағдайын сыни көзбен қарап, жаттандылықтан аулақ болу.

5. Сабақтың мақсатын анықтап, нақтылау қажет (білім берушілік, тәрбиелік, дамытушылық, оның жан-жақты шешілуін қамтамасыз ету).

6. Оқу жадығатының мазмұнын тиянақты ойластыру. Оның мақсатын, міндеттерін оқушылардың оқу мүмкіндіктерімен сәйкестендіру.

7. Конспект-жоспар құрып, сабақтың түрін, құрылымын ойластыру. Оның әр бөлімінің тезисін жасау.

8. Сабақты оқу үрдісінің дидактикалық ұстанымдарына сай, дамытушылық, іс-әрекеттік ыңғай теорияларына сүйене отырып жүргізу.

9. Сабақтың әр бөліміне нақты дидактикалық міндетті қою, оны шешуге арнаулы уақыт бөлу, оқушы іс-әрекетінің түрін ойластыру.

10. Сабақта қолданылатын оқыту әдістерінің жүйесін ойластыру:

а) оқушының танымдық қызығушылығын, парыз, жауапкершілік сезімін арттыру, оқудың әлеуметтік мәнін көрсету;

ә) оқушы іс-әрекетінің барысын, нәтижесін тексеру;

б) оқушы іс-әрекетінің барысы мен нәтижесін тексеруде өзін-өзі тексеруін қамту.

11. Фронтальдық, топтық және жекелік танымдық қызметті ұйымдастырудың тиімді арақатынасын анықтау.

12. Көрнекі құралдарды, дидактикалық жадығаттарды даярлап алу.

13. Жоспар-конспектіні жасағаннан кейін пән мұғалімдері мен әдіскерлерден кеңес алу.
Бақылау сұрақтары

1. 
   Оқу жұмысының формасын қандай белгілер сипаттайды?
   
2. 
   Оқытуды ұйымдастыру формалары қандай өлшемдер бойынша анықталады?
   
3. 
   Мектептердің даму тарихында оқыту ұйымдастырудың қандай формалары қалыптасты?
   
4. 
   Оқытуды ұйымдастырудың сыныптық-сабақтық жүйесі қандай ерекшеліктермен сипатталады?
   
5. 
   Сабақ типтерге қандай ерекшеліктері бойынша жіктеледі?
   
6. 
   Сабақтардың негізгі типтерін көрсет.
   

№28 дәріс тақырыбы: Мектепте оқытуды ұйымдастыру формалары

1. Қазіргі сабақ құрылымының моделі.

2. Сабақта саналы тәртіпті орнату мәселесі.

3. Сабақты бақылаудың және оны талдаудың үлгі бағдарламасы.

4. Үйдегі оқу жұмысы, оған қойылатын талаптар.
1.Қазіргі сабақ құрылымының моделі.

Тақырып:

а) білім берушілік

ә) тәрбиелік

б) дамытушылық

Дидактикалық құралдар:

Критерийлер бойынша сабақтың типі:

а) дидактикалық міндеттерді шешуіне байланысты

ә) оқытудың басым түріне байланысты

б) оқушылардың танымдық қызығушылығының дәрежесіне байланысты.

Сабақтың барысы

І. Оқушыларды жаңа білімді игеруге даярлау:

1. Іс-әрекеттің мақсатын қоя білу, оны оқушылардың қабылдауы.

2. Оқушылардың танымдық қызметінің дәлелділігін қамтамасыз ету.

3. Тірек білімдерінің маңызы. Дидактикалық міндет қою арқылы балаларды танымдық іс-әрекеттің сан алуан түрлеріне қатыстыру:

а) ауызша санау, математикалық диктант;

ә) грамматикалық талдаудың түрлері;

б) ізденімпаздық, өзіндік жұмыс;

в) үй тапсырмасын тексеру;

г) бұрыңғы және жаңа жадығаттың арасындағы логикалық байланысты орнату.

1. 
   Ақыл-ой әрекетін заттандыру дәрежесінде бастапқы мәліметті қабылдап, оны меңгертуді ұйымдастыру.
   

ә) зерттелетін құбылыстың бейнесін анықтау.

а) жасалып жатқан образды ұғым деңгейіне жеткізу;

ә) ұғымды бекіту, ережені анықтау, айту, бастапқы меңгеру;

б) оны бұрынғы біліммен логикалық түрде байланыстыру.

а) білімді баланың өмір тәжірибесімен сәйкестендіру;

ә) баланың білім мәнін түсінуі;

б) оқушының жаңа білімді субъективті түрде меңгеруі.

а) жаңа білімдердің бұрыңғылармен тәуелділігін және себеп-салдарлы байланыстарын орнату;

ә) меңгерген білімді жүйелеуді және нақтылауды қамтамасыз ету.
ҮІ. Сабақта білімді бекіту және қолдану:

а) алған білім негізінде оқу дағдыларын жасау;

ә) білімді өздігінен қолдану;

б) оларды шығармашылықпен қолдану.

1. 
   Оқығандық және тәрбиелік дәрежесін бағалау:
   

ә) танымдық психикалық үрдістердің дамуы;

б) жеке адамның эмоциялық-еріктік деңгейі;

в) оқушылардың іс-әрекетінің көлеміне, жылдам әрі тез орындауына сипаттама.

2. Оқушылардың танымдық іс-әрекетін стимулдау:

а) іс-әрекеттің жағымды нәтижесін көрсету;

ә) қойылған бағаға түсініктеме беру;

3. Үй тапсырмасы және оның орындалуын түсіндіру.

1. Кабинетке қоңыраудан бұрын келіңіз. Сабақты өткізу даярлығын, парталардың орналасуын, тақтаның тазалығын тексеріңіз. Сыныпқа соңғы болып кіріңіз. Оқушылардың сәлемдесуі ұйымдасқан түрде болуын жүзеге асырыңыз. Сабақтың ұйымдастыру бөлімін аз уақытта шешуге ұмтылыңыз.

2. Журналдан өз пәніңіздің бетін іздемеу үшін, алдын-ала тауып қойыңыз.

3. Оқушыларға «Үй тапсырмасын кім орындамады?» деген сұрақ қоюға болмайды. Бұл оқушыларды үй тапсырмасын орындамауға болады деген ойға итермелейді.

4. Сабақты әрбір оқушы іспен айналысатындай етіп жүргізу керек, себебі кідірістер, бос отыру тәртіпсіздікке жағдай жасайды.

5. Оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын оқу жадығатының мазмұнымен, проблемалық жағдаятты (ситуация) құру арқылы туғызуға болады. Сабақтың ырғағын қадағалаңыз, нашар оқушыларға өз күшін тексеруге жағдай жасаңыз. Бүкіл сыныпты өз зейін аяңызда ұстаңыз.

6. Сабаққа қатысы жоқ іспен айналысатын оқушыларға жиірек сұрақ қойып, тапсырма беріп отыру керек.

7. Оқушыларға қойылатын бағаның көрсеткіш өлшемдерін түсіндіру керек немесе оқушының білім деңгейіне сәйкес қойылатын баға туралы хабардар ету шарт.

8. Сабақты жеке оқушылардың жұмысын жалпы бағалаумен аяқта.

9. Сабақты уақытылы бітіріңіз. Кезекшілердің міндеттерін естеріне салыңыз.

10. Тым көп ескерту жасай бермеңіз.

11. Сыныптағы тәртіпті өз күшіңізбен орнатуға ұмтылыңыз.

12. Жас маман оқушылармен әдеби тілдік норманы сақтап, шешендік қалыпта сөйлесе білуі жөн. Тіл шұбарлаудан аулақ бол. Енді мұғалімдердің сабақты даярлаудағы және өткізудегі кемшіліктерін қарастырайық. Сабақта кемшіліктер жіберілуінің негізгі себептері – оқушыларды тәрбиелеу мен оқытудың қажетті білік-дағдысының болмауы, оқытатын пәні, педагогика, психология және әдістеме салаларынан теориялық даярлығының жеткіліксіздігі, сабақты өткізуде алған білімдерін пайдалана білмеуі т.б. Сабақ барысында негізгі кездесетін қиыншылықтар – жоғары оқу орнында пәнді оқытудың әдістемесінен танысқан теориялық қағидаларды, ұстанымдар мен ережелерді сабақ барысында толық жүзеге асыра алмау. Ұжымды қалыптастырғанда оның кезеңдері анық көрінісін таппайды, оқушыларға себеп-салдар байланыстарын, заңдылықтарды меңгерту жүзеге асырыла бермейді. Сабақтың мақсаттарын орындауда жүйелі жұмыс жүргізілмейді. Өлкетану жадығаттары, жергілікті жер туралы мысалдар сирек келтіріледі. Көптеген сабақтарда оқулықтың мәтінін, тақтаны пайдаланбайды. Тақтаға нені жазатынын, сызатынын алдын-ала даярламайды. Оқушылардың білімін, іскерлігі мен дағдысын бағалағанда көп қиыншылық көреді. Мысалы, жауап беріп жатқан оқушыға сынып оқушыларының көңілін аудартуда, жауапты дұрыс бағалап, талдағанда кемшіліктер жіберіп жатады. Сабақта кемшіліктер аз болу үшін, оны жоспарлауды жан-жақты қарастырып, қажетті жадығаттармен қамтамасыз ету қажет. Алдыңғы қатарлы студенттер практика барысында көптеген кемшіліктерден арылуға болатынын көрсетіп жүр. Оның бір жолы – сабаққа қойылатын талаптарды басшылыққа алу. Педагогикалық әдебиеттерде олар жүйелі түрде баяндалған. Мәселен, оның бір үлгісі 1-кестеде берілген:

І – кесте

Сабақтың элементі	Талаптардың мазмұны
1	2
Мақсаттары	1.Әрбір сабақ мақсатты бағытталған болуы керек. Олар оқушыға білім беруге, тәрбиелеуге және дамытуға тиісті. 2. Сабақ өмірімен тығыз байланысты болуы керек. 3. Сабақ пәнге қызығушылықты дамытуға тиісті.
Мазмұны	Сабақтың мазмұны ғылыми түрде болып, пәннің ғылыми негіздерін меңгеруді қамтамасыз етуп, оның қазіргі мәселелерімен таныстыруға тиісті. Сабақта пәнді оқытудың барлық ұстанымдары өз көрінісін табуға тиісті.
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің әдістері	Оқытудың әдістері мыналарды қамтамасыз ету керек: Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетін; ой мен сезімнің бірлігін; Оқытудағы проблемдік ыңғайды; Сабақтың эмоционалдығын. Оқыту әдістері мыналарды есепке алады: Оқытудың қазіргі техникалық құралдарын пайдалану; Практикада білімді қолдануды іске асыратын әр түрлі тапсырмаларды пайдалану; Оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеру, т.б.
Сабақтың құрылымын ұйымдастыру	1. Пән сабағы: а) тақырыптың немесе бөлімнің логикалық бірлігі болу керек; ә) жаңа жадығатты оқытудың, білім мен іскерлікті бекітудің түрлі тәсілдерін қолдануға тиісті; б) білім мен іскерлікті ағымдық және жалпылау түрінде қайталауды қамтамасыз ету; в) сыныптың жас ерекшеліктерін ескеру. 2. Білімді, іскерлік пен дағдыны меңгеруін жүйелі түрде қадағалау қажет. 3. Сабақ оқушылар мен мұғалімнің еңбегін ғылыми ұйымдастырудың талаптарына сай болу керек.

3.Сабақты бақылаудың және оны талдаудың үлгі бағдарламасы.

1. Ең алдымен жалпы мәліметтер жазылады: бақылау күні, мектеп, сынып, сабақ кестесінде алатын орны, мұғалімнің аты-жөні, сабақтағы оқушылардың саны.

2. Сабақтың тақырыбы жазылады және осы сабақтың тақырыбы бойынша жалпы сабақтар жүйесінде орны анықталады.

3. Сабақтың мақсаты, оның білімділік, тәрбиелік және дамытушылық міндеттері жазылады (олар сабақ алдында мұғалімнен сұрап алынады) .

4. Сабаққа даярлығы анықталынады: сынып бөлмесінің санитарлық-гигиеналық жағдайы, сынып тақтасы (тазалығы, дидактикалық жадығаттың алдын-ала даярлануы), көрнекі құралдар, техникалық оқыту құралдары, оқушылардың сабаққа психологиялық даярлығы.

5. Сабаққа хаттаманың жазылуын мынадай схемамен жүргізуге болады:

Уақыт	Өзара бірлескен әрекеті		Сабақтың бағалануы
	Мұғалімнің ісі	Оқушылардың ісі

Талдау кезінде мынадай сұрақтарға жауап беру керек:

1. Тақырыптың мақсаты мен мазмұнының сәйкестілігі.

2. Сабақтың типін және оның негізгі кезеңдерін анықтау.

3. Әрбір кезеңге кеткен уақытты белгілеп отыру.

4. Сабақтың басталуы: Ұйымдастыру кезеңі:

• 
  тыныштықтың орнатылуы, сәлемдесу;
  
• 
  сабаққа даярлығын тексеру;
  
• 
  өткен сабақпен байланысты орнату, оқушылар алдында жалпы және жалқы міндеттерді қою.
  

• 
  тексерудің түрі (жалпы, жеке, фронтальды);
  
• 
  кемшіліктерді анықтау мен оларды жоюдың жолдары;
  
• 
  сұрақтарды қоюдың мазмұны мен әдістемесі (сұрақтардың сипаты, қайталаттыратын, проблемалық сұрау әдістемесі, оқушыларды белсенді ету тәсілдері);
  
• 
  сабақ сұрау кезінде жауапты толықтыруға, түзетуге, рецензиялауға оқушылардың қаншалықты қатыстырылатындығы;
  
• 
  оқушылардың ұжымдық, фронтальдық, топтық және жеке жұмыстары қалай ұйымдастырылатындығы;
  
• 
  оқушылардың мұғаліммен және өзара іс-әрекеті қалай ұйымдастырылатындығы.
  

• 
  тақырыпты хабарлау;
  
• 
  қазіргі тақырыптың өткен тақырыптармен байланысын, кейінгі жадығатты меңгерудегі мәнін көрсету;
  
• 
  тақта тиімді қолдынылды ма?
  
• 
  оқушылардың танымдық іс-әрекетін стимулдаудың тәсілдері (көрнекілігі, балаларда бар тәжірибені пайдалану, проблемалық ситуацияны құру т.б.);
  
• 
  оқушылардың дербес жұмысының рөлі мен орны, оқулықты қолдануы т.б.
  

• 
  бекітуге қандай жадығат таңдап алынды?
  
• 
  бекіту қандай әдістермен іске асырылды?
  
• 
  оқу жадығатын саналы меңгеріп жатқандығы туралы қорытынды жасауға бола ма?
  

• 
  үй тапсырмасын түсіндіруге қанша уақыт бөлінді?
  
• 
  сабақтың қандай кезеңінде берілді (сабақтың басында, сұраудан кейін, бекітуден кейін, үзілісте, берілген жоқ);
  
• 
  үй тапсырмасын қалай орындау керектігін оқушылар қаншалықты түсінді?
  

• 
  оқушылармен білімділік, дамытушылық және тәрбиелік функцияларының жүзеге асырылуы;
  
• 
  мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасының стилі;
  
• 
  оқушылардың белсенді әлеуметтік қалыптасуының дәрежесіне жалпы сипаттама (саналы оқу қажеттігін түсінуі, білімді өздігінен меңгеруге талпынысы, алған білімді практикада қолдануы, ұжымшылдығы, жауапкершілігі т.б.).
  

Үйдегі оқу жұмысына қойылатын талаптар:

• 
  үй тапсырмалары үлкен болмауы керек, бірақ мазмұнды болуы қажет. Олар нақты ережені, ойлау операциясын, практикалық іс-әрекетті меңгеруге, бекітуге, қайталауға бағытталған;
  
• 
  үйге берілетін оқу тапсырмасы сыныптағыға қарағанда қарапайымдырақ және түсініктірек болу қажет, себебі ол жеке дербес жұмыс істеуге мәжбүр. Егер үй тапсырмасы күрделі болып, көп уақыт алса оқушы оны орындамай кетуі мүмкін;
  
• 
  үйге берілетін тапсырмалар оқушыларды қызықтыратындай және өмірмен, олардың іс-тәжірибелерімен байланысты болғаны жөн;
  
• 
  үй тапсырмасының көлемін белгілеуде мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктерін және таным қабілеттерін, қызығушылықтарын ескергені жөн;
  
• 
  үйдегі оқу жұмысының табысты болуы, көбінесе сабақта мұғалімнің үй тапсырмасын орындау тәсілін оқушыларға тыңғылықты етіп түсіндіруіне байланысты;
  
• 
  үй тапсырмасын мұғалім тексеріп отыруы тиіс;
  
• 
  мұғалім оқушылардың үй жұмысында ата-аналардың көмегінің формаларын білуге тиісті, себебі олардың әсері он да теріс те болуы мүмкін.
  

1. 
   Дәстүрлі емес сабақтарға қандай сабақтар жатады?
   
2. 
   Дәстүрлі емес сабақтар талдау кестесі.
   
3. 
   Аралас сабақтардың мәніне және құрылымына анықтама бер.
   
4. 
   Мұғалімнің сабаққа даярлығының негізгі параметрлерін көрсет.
   
5. 
   Қазіргі сабақ құрылымының моделін көрсет.
   
6. 
   Сабақта саналы тәртіпті орнату жолдарын ата.
   
7. 
   Сабақты бақылаудың және оны талдаудың үлгі бағдарламасын көрсет.
   

№29 дәріс тақырыбы: Оқушылардың білім, білік,дағдыларын есепке алу және бағалау.